پژوهشی درباره گیاهان دارویی و طب سنتی در کردستان

کردستان کنونی که بخش اصلی سرزمین باستانی ماد است از دیرباز مسکن اقوام و تیره‌های ایرانی تبار کرد بوده است. این سرزمین با توجه به شرایط خاص کوهستانی و داشتن آب و هوای معتدل محل مناسبی برای رشد و نمو انواع و اقسام گیاهان و روییدنی‌های طبیعی بوده و مردم این دیار به مرور زمان با خواص بسیاری از نباتات و رستنیهای آن آشنایی پیدا کرده‌اند و ضمن استفاده خوراکی برای خود و دامهایشان در رفع و چاره‌گری دردها و امراض نیز از آن سود برده‌اند.
سابقه سودبری از گیاه به عنوان دارو در سرزمین کردستان یا بخش اصلی ماد به سده ششم قبل از میلاد برمی‌گردد. زیرا زردشت پیامبر و طبیب ایرانی در حدود سال (۶۰۰ ق.م) در این بوم زیسته و بنا به قول مستشرقین از خاندانهای ماد بوده است و به امور پزشکی نیز آشنایی داشته و از ایزد خود اهورامزدا (هرمزدیشت پاره ۴-۱۲) به عنوان (درمان بخش‌ترین= ئیشه زیوته مه Eesezyoteme) نام برده به خواص طبی و پزشکی (په نگه PENGE) و (هومه HOME) اشاره کرده و آنانرا در زمره گیاهان پزشکی دانسته‌اند.
در این‌جا ذکر این نکته ضروری است که بگویم متأسفانه مترجمان ایرانی و بیگانه، گیاه (په نگه PENGE) را با (بنگ) و (هومه HOME) را با (می) تعبیر کرده‌اند.
در فروردین یشت (پاره ۱۲۴) از زردشت به نام (پئوروینگه یا په‌ئوروپه نگه PEURUBINGE PEEORUPENGE) یاد شده و مترجمان آن را به عنوان (دارنده بنگ بسیار) ترجمه کرده‌اند. و بدینسان نخستین پیامبر و پزشک ایرانی را به ینگ و دود آلوده‌اند. در حالیکه نه (په نگه PENGE) گیاه (پونه) فارسی است و (پنگه PENGE) کردی که خواص پزشکی زیادی دارد. و (هومه HOME) انگور وحشی شاهانی است که در آرامی و سریانی به (که ره مه KEREME) و در عربی به (کرما KIRIMA) مبدل شده است و در کردی (هومه HOME) یا (خومه XOME) است. به معنی انگور سیاه کوهی که آن نیز خاصیت پزشکی دارد و هر دو روئیدنی هم‌اکنون نیز به طور وحشی و کوهی در کردستان یافت می‌شود.
در ادبیات آویستایی از گیاه دارویی دیگر بنام (کنبس یا کنف) یاد شده که از روزگار قدیم در میان اقوام مختلف استعمال دارویی داشته است. مترجمان و مفسران آویستا این گیاه دارویی را نیز به بنگ و دود آلوده معنی کرده‌اند و چنان پنداشته‌اند که زردشت غیر از دود و بنگ کار دیگری نداشته. اما در حقیقت این گیاه درمانی و دوست دیرین انسانی (که ره قش KEREVS) یا (مه ندوک MEHNDOK) کوهی است. علت این اشتباه نیز عدم شناخت و آشنایی مترجمان و مفسران آویستا به زبان و فرهنگ و ادبیات دیرین و نوین سرزمین ماد و کردستان کنونی است.
بهرحال، برای پاک کردن چهره و سیمای ایزدی پزشک اندیشمند و پیامبر باستانی ایرانی ناچار بودم از چند گیاه دارویی که در آویستا آمده یاری جویم و نخستین پزشک ایرانی را از اتهامات وارده مبرا نمایم. زیرا این گیاهان که زردشت در پزشکی از آنها استفاده کرده حکیمان کرد و ایرانی بعد از وی و پس از فروزش آئین اسلام نیز از آنها سود برده‌اند.
متأسفانه بعلت عدم تحقیقات منطقه‌ای در کردستان آشنایی چندانی با حکیمان گذشته کرد نداریم، با این وصف نیز جسته و گریخته در لابلای کتابهای مختلف (بویژه متون کردی) نه تنها نام گروهی از این حکیمان آمده بلکه از شیوه‌های پزشکی و نحوه استفاده از گیاهان و درست کردن عرقها و شربتها کم و بیش یاد شده است.
در هرمزدیشت زردشت ایزدخود را به (ئیشه زیوته مه EESEZYOTEMF) یعنی: (درمان بخش‌‎ترین) درمانها یاد کرده و ایزد متعال را چاره‌گر دردها دانسته است. آیا این همان خصلت کردها و دیگر اقوام ایرانی و مسلمان نیست که مرض را از جانب خداوند می‌دانند؟ و شفا را نیز از او می‌جویند؟
کردان و دیگر اقوام ایرانی پس از اسلام آوری این سنت را همچنان حفظ کرده و برای رهایی از بیماری و امراض به دعانویسی و توسل به مقدسان روی کرده‌اند. خانم هینی هارولدهانس HENNY H AROLD HANSEN در سفرنامه‌اش به کردستان به انواعی از این دعاها اشاره می‌نماید و تومابوا TUMABUWA نیز می‌نگارد. روش‌های مبارزه با امراض در میان کردها، پناه بردن به خدا و مقدسین مسلمان است. و بر این باورند که مریضی از جانب خداوند است علاجش نیز در دست اوست و باید به وی پناه برد. در این مورد از حضرت عایشه همسر پیامبر اسلام نقل شده است هرگاه پیامبر اسلام دچار درد و ناراحتی می‌شد سوره (قل هوالله احد) و (الفاتحه) را بر کف دست راست تلاوت می‌فرمودند و آنگاه کف دست را بر ناحیه‌ای که دچار درد شده بود می‌کشید و شفا می‌یافت.
این سنت نبوی اکنون نیز در میان کردان رایج است و آن را بس گرامی می‌دارند و شاید از همین روی است که برای شفا بر مزار مقدسین و پیروان می‌روند؛ (پیروان و مقدسینی که امراض را شفا می‌دهند در کردستان بسیارند) ولی نکته قابل توجه این است که بعضی اوقات کردان برای شفایابی بر مزار غیرمسلمان نیز روی می‌دهند. تومابوا از کشیش و حکیم کرد مسیحی بنام «لیوپولدو» یاد می‌کند که در سال ۱۷۷۹ میلادی در زاخوی کردستان عراق فوت کرده است. ولی اکنون هم کردان مسلمان و مسیحی مذهب بر مزارش می‌روند و از وی شفا می‌طلبند. یا اینکه اسماعیل بگ چولو ESIMIL BEG COLO با اینکه مذهب ایزدی (EIZEDI) داشته ولی چون حکیم بوده و دستی در طبابت داشته اکنون نیز مورد احترام کردان است.
به هرحال طب سنتی به عناوین و شیوه‌های گوناگون در کردستان رایج بوده و پزشکان سنتی کرد، سالیان بسیاری به مردمشان خدمت کرده‌اند، خانم «هینی هانس» از حکیم کردی یاد می‌کند که مرد روستایی مارگزیده‌ای را از مرگ می‌رهاند.
اولیا چلبی سیاح ترک که به سال ۱۰۶۵ هجری در سرزمینهای تحت لوای امپراطوری عثمانی گشته و از مناطق کردنشین آن سامان دیدن کرده، در سفرنامه‌اش از حکیمان و جراحان و شکسته‌بندهای ماهر کرد نام برده که هر کدام آقای عصر خویش بوده‌اند.
در این رهگذر در امارت نشین بدلیس BIDLIS از حکیم ملامیسی (MISIY) حکیم ملاقره سجا (QERE SECA) و حکیم گنجعلی و ساریلی زاده یاد می‌کند و می‌گوید: چون اینجا کردستان است و پرآشوب و جنگ به حکیمان ماهری نیز نیاز هست و سپس از جراحان زبده‌ای چون استاد حیدر- فرزند بشاره- صوفی قلی و شریف علی نام می‌برد که در جراحی و شکسته‌بندی مهارت داشته‌اند.
اولیا چلبی از حاکم امارت بدلیس عبدال خان بعنوان پزشکی ماهر یاد می‌کند و می‌نویسد: در فلسفه و علوم عجیبانه چون کیمیا و سیما مهارت فراوان دارد و بنا به فرموده پیامبر اسلام دانش بر دو نوع است: علم جسمانی و علم دنیوی. وی نیز در هر دو رشته مهارت دارد و پزشکی است ماهر در ردیف «جالینوس» و «بقراط» و «سقراط» و «فیلوس» اولیاچلبی در مورد حکیم عبدال خان بدلیس اضافه می‌نماید:
وی نبض شناس و داروساز بی‌مانندی است به طوری که پیرمرد هشتاد ساله از کار افتاده یا معتاد تریاکی را که به وی مراجعه می‌کند، شفا می‌دهد و نفس مسیحایی را دارا است. در جراحی و شکسته‌بندی همتا ندارد و دندانپزشک قابل تحسینی است. اولیاچلبی سپس در مورد نحوه جراحی چشمی را که خود شاهد بوده به درازا بحث می‌کند و از مهارت عبدالخان در چشم پزشکی و جراحی چشم به نیکی یاد می‌کند و مهارتش را می‌ستاید.
امارت‌نشینی «بدلیس» در سال ۱۰۶۵ با توطئه پاشایان و خلفای آل عثمان روبرو می‌شود و اولیاچلبی که خود ناظر فروپاشی این امارت بوده از کتابهای نفیس عبدالخان یاد می‌نماید و آنها را بار هفت شتر می‌خواند. و از اکثر آنها به زبان فارسی یاد می‌کند و می‌نویسد: در میانشان چند نقشه رنگی وجود داشت که تماشاگر را به حیرت می‌انداخت، زیرا بر آنها نقش و شکل انواع و اقسام گیاهان دارویی و پزشکی و اعضای تن آدمی کشیده شده است.
در اواخر سده هیجدهم و اوایل سده نوزدهم «میر محمد سوران MER MUHEMED SORAN که علیه عثمانی و خلافت آنان قیام کرد و شهر «رواندوز» را به مقری خویش برگزید. برای حفظ تندرستی و سلامتی منطقه تحت تسلط خود انجمنی را از حکیمان کرد فراهم می‌آورد که در میانشان باید به حکیم فتاح بک اشاره نمود. «مینورسکی» نیز در کتاب (کردها) به حکیمان و پزشکان ماهر کرد اشاراتی دارد و نحوه کار آنها را می‌ستاید. اما در بین کردان تنها مردان به پزشکی سنتی اشتغال نداشته‌اند بلکه زنان نیز دوش به دوش مردان در این کار و عمل انسانی و اسلامی سهیم بوده‌اند «دکتر مارکز فرانسوی» در سال ۱۹۴۸ میلادی در کردستان ترکیه زنان حکیمی را دیده که بجای پنی‌سیلین از خمیر گندیده برای مداوا استفاده کرده‌اند. در منظومه سوارو (SUWARO) به هنگامیکه قهرمان مرد منظومه در نبرد با عثمانیها زخمی می‌شود نامزدش خطاب به حکیمان می‌گوید: «اگر از علاجش عاجزید بوی دست نزنید تا خودم از هِل- دارچین- قزنفل و زنگ گوشواره و عرق گرم مرهمی برایش تهیه کنم و با دستان وضودار بر زخمش نهم».
شخصی به نام کامپانیل گفته: کردها برای مداوا از انواع و اقسام گیاهان استفاده می‌کنند «کوزله KUZELE» گیاهی است که عرق آن برای پیشگیری از سکته قلب مورد استفاده کردها است و آنان از برگ گل آلاله قرمز برای تسکین درد معده و از بین بردن صفرا و از گل نیلوفر برای پائین آوردن تب و از رازیانه برای امراض قلبی و ریحان برای زخم معده استفاده می‌نمایند.
دو جهانگرد به اسامی گوست GUEST و الیزی ALIZZI در سال ۱۹۵۶ در بازار شهرک دیانا (DIYANA) در کردستان عراق شربتی را بنام (خاله ره‌شت XALERESIT) دیده‌اند که برای شکم درد و ناراحتی‌های داخلی بکار رفته و از برگ (برزا BEREZA) یاد کرده‌اند که در بیماریهای کلیوی از آن استفاده کرده‌اند. پروفسور (اسکارمان OSKARMAN) از زهر مار برای شفای جذام در کردستان یاد کرده و در داستان فولکوری کردی (برایموک BIRYMOK) می‌نگارند: موقعی که (میرشیخ MIR SHEg) مبتلا به جذام می‌شود و اطرافیانش از مداوایش عاجز می‌مانند ابراهیم وی را به صحرا می‌برد و برای رفع گرسنگیش می‌خواهد کاسه‌ای شیر به وی بنوشاند اما ماری کاسه شیر را می‌نوشد و اندکی بعد پس می‌آورد. ابراهیم که شاهد این ماجرا بوده با خود می‌اندیشد که بهتر است این شیر را به میرشیخ بدهد تا از دستش آسوده شوند. ولی میرشیخ با نوشیدن شیر آمیخته به زهر مار شفا می‌یابد.
امروزه نیز با وجود گسترش شبکه درمانی و فعالیت پزشکان تحصیلکرده باز در نقاطی از کردستان هنوز حکیمان سنتی به کار خویش ادامه می‌دهند. در کردستان عراق از جراح و شکسته‌بندی بنام محمد نادر یاد می‌شود. در مطبوعات کردی آن سامان نیز به اسامی زنانی چون فرح حکیم ابراهیم و خدیجه شل برمی‌خوریم که در طبابت سنتی دستی بالا داشته‌اند. در استان کردستان ایران نیز حکیمان خاندان سبدلو از معروفیت خاصی برخوردارند که هنوز به پیشه نیاکان خویش اشتغال دارند.
حکیمان سبدلو جراحات و زخمها را بیشتر با گیاهان و مواد طبیعت التیام می‌بخشند. برای زخمهای تازه و عمیق معجونی را که خود (ماجوم MAGUM) می‌گویند به صورت فتیله در آورده و در زخم جای می‌دهند و سپس با گردهایی که از همه رایج‌تر گرد سبز رنگ است و از برگ گیاه تهیه می‌نمایند زخم را مداوا و پانسمان می‌کنند.
در منطقه مهاباد در استان آذربایجان غربی نیز خانواده‌های مولوی و ملا مولود تا همین چند سال قبل به طبابت سنتی اشتغال داشتند و در مداوای چشم با مایعی بنفش رنگ تراخم و امراض چشم را شفا می‌دادند و شخصی به نام «صوفی پسوهای» دکانی داشت پر از گیاهان داروئی که هر ساله در فصل بهار و تابستان خود از کوههای اطراف مهاباد جمع‌آوری می‌کرد و در طب سنتی بکار می‌برد. این حکیم نیز با مرگش اسرار بسیاری از گیاهان را با خود به گور برد.
در شهر سنندج هم اکنون جراح و شکسته‌بند معروفی بنام شیخ ابراهیم زندگی می‌کند و به یاری صدمه دیدگان می‌شتابد.
در اینجا به تعدادی از گیاهان داروئی و کاربرد آنها و نیز روش تهیه بعضی از مرهمها به اختصار اشاره می‌شود.

نام و خواص گروهی از گیاهان دارویی کردستان

	قیطران	(QEITERAN )	یا پَرسیاوشان: الف: جوشانیده‌اش برای سرفه و سینه درد خوب است. ب: عرق آن مسکن و خواب‌آور است. ج: شربت آن مسهل است.
	بت بیبون	(BET Bun )	بابونج
	بنفشه	(Wenewse )
	تالیشک	(Talisik )
	مینا	(Mina )	گل مینا
	نعنا	(Neana )	نعنا بر دو نوع است: نعنای کوهی و نعنای اهلی و کشاورزی- عروق نعنا برای کاهش درد شکم مناسب است.
	تلخون	(Terxun )
	کوزله	(Kuzele )	شربت این گیاه برای تقویت جنسی بسیار خوب است.
	ریواس	(Rewas )
	گل‌گاوزبان	(Pelpene )
	پلپنیت	(Pelpene )
	رونیاس	(Roniyas )
	گل ختمی	(HERO )-	الف: جوشانده ب: از برگ خشک شده و کوبیده آن با زرده تخم مرغ آرد و شیر مرهمی ساخته می‌شود که برای زخم تازه پدید آمده خوب است.
	شویت	(Siwit )
	کرفس	(Keruiz )	کرفس بر دو نوع است: الف: کرفس کوهی که آنرا (مه ندوک Mendok ) نیز می‌گویند. ب: کرفس اهلی و کشاورزی
	خردل	(XIRTELE )
	کوژالک	(KUGALIK )
	تاتوره	(TATORE )
	میخک	(MIXEK )	برای درد دندان
	رازیانه	(RAZIYANE )
	بلک	(BELEK )
	سوسن	(SUWESINE )
	پونه	(PENG )	مخلوط پونه و حنا برای سردرد خوب است
	ژاله	(JALE )
	تنباکو	(TUTIN )	برگ تنباکو برای خارش استفاده دارد.
	زنبق	(ZEMEG )
	مازوج	(MAZU )
	کرچک	(GULEBAX )	روغن کرچک مسهل است.
	گل محمدی	(GULEBAX )
	شاتره	(CATICEH )	معرق نوع کوهی آن برای دردهای داخلی استفاده می‌شود.
	سیاهک	RESKE-SIYAWLI
	مرزنگوش	BEREQUS
	شقایق	GULALESUREH
	ریحان	RIHANE
	فلفل	BIbac
	بلوط	BERU
	هویج	GEZER	آب آن برای تقویت چشم نیکو است.
	گردو	GUWEZ
	کنیره	KINERE
	ترشوک	TIRSOKE
	به	(BE )	برای رفع سردرد سرماخوردگی و سرفه خلط سینه
	گل آفتاب‌گردان	ROJIYACPEREST
	تمشک	TUTIRK
	کرتشی	ERTESE
	نیلوفر	LAW LAW
	سیر	SIYR
	پیاز	(PEWAZ )	برای معالجه سوزاک و تقویت شهوانی
	مرزه	TERETIZE
	کور	KEWER
	ون	QEZIWAN
	گل نسترن	NESIRIN
	چوبک	ESPEN
	یاس	Yas
	سیب‌زمینی	SIVIK
	گل شب‌بو	SWEBO
	کتیره	KETIRE
	کنگر	KENGER
	ترش سماق	TIRSISIMAt
	گز	GEZICAR	از روغن درخت گز برای امراض جلدی استفاده می‌شود.
	رکیشه	RIKESE	برگ این گیاه را روی زخم می‌نهند تا چرک آن را بکشد.
	شیرین بیان	MEKUK	برای زخم معده خوب است.
	پیاز کوهی	PIYAZ XUGANE	برای معالجه کم‌ موئی صورت
	بیزا	BIZA	برای برطرف کردن سنگ کلیه استفاده دارد.
	گل خشخاشک	KOKENAR	برای بی‌خوابی
	یال ذرت	QIJIGEMIMESAMI
	برگ درخت توت	GELAITU	بر محل نیش عقرب می‌گذارند
	برگ درخت انجیر	GELAIHENCIR	برای رفع کچلی
	تخم به	TOWIBE	برای برطرف کردن خلط سینه
	گل انار	GULI HENAR	برای رفع آماس دندان
	توت فرنگی	SATU	برای معالجه سیاه سرفه
	بادمجان فرنگی	BAINCANISUR	برای معالجه سوزاک
	ترب	TUR	برای رفع سردرد
	برگ درخت گردو	GELAIDACE GUWEZ	برای پائین آوردن قند خون
	شلغم	SELEMIN	برای رفع سرماخوردگی
	چغندر	CAWENDER

 

طرز تهیه چند مرهم و شربت

۱- از مواد کوبیده شده زاج- گل انار و میخک با آب سرد جوشیده شده مرهمی ساخته می‌شود که برای لثه درد خوب است.
۲- از جوشانده گل ختمی کوهی و دانه به شربتی به دست می‌آید که برای سرفه و سرماخوردگی شدید به کار گرفته می‌شود.
۳- میوه سیاه و سیر خشک را با همدیگر در آونگ می‌کوبند و سپس با کره حیوانی مخلوط می‌نمایند. مرهم به دست آمده برای سردرد و میگرن خوب است.
۴- گل ختمی کوهی را در شیر می‌جوشانند تا غلیظ شود آنگاه زرده تخم مرغ و آرد گندم را به آن اضافه می‌کنند مرهم به دست آمده برای هر نوع زخم تجویز می‌شود.
۵- حنا و زنجفیل را با هم کوبیده و سپس می‌جوشانند تا غلیظ شود، از آن مرهمی به دست می‌آید برای رفع سردرد خوب است.
۶- حنا و پونه را با همدیگر می‌جوشانند تا به صورت مرهم در می‌آید. این مرهم نیز در رفع سردرد معجزه‌آسا است.
۷- پیاز کوهی و ریشه سیر کوهی را با همدیگر می‌کوبند. سپس از آن با آب جوشیده سرد شده، مرهمی می‌سازند که برای رشد موی صورت از آن استفاده می‌شود.

پی‌نوشت‌ها:

۱- این مقاله به دلیل آن که به بخشی از سنتها و باورهای پزشکی ساکنان غرب کشور اشاره دارد در مجموعه‌ی مقالات انتخاب و به چاپ رسید. انتشار این مقاله به معنی تأیید و یا رد محتوی آن نیست.

منابع تحقیق :
۱- زردشت سیاستمدار یا جادوگر- والنزبرونوهینگ- ترجمه کامران نانی چاپ دوم تهران ۱۳۵۶ ص-۱۴
۲- همان منبع ص۲۴
۳- همان منبع ص ۱۵-۳۶-۶۲
۴- همان منبع ص۱۹
۵- همان منبع ص۲۲
۶- کتاب (ژیانی کورده واری- حیات جامعه کرد) نوشته تومابوا- ترجمه کردی محمدسعید محمد ک یم- چاپ سلیمانه کردستان عراق ۱۹۸۰ ص۱۷۵
۷- کتاب کردی (ژیانی ئافره‌تی کورد- حیات زنان کرد) نوشته خانم (هینی هارولدهانس HENNY HAROLD HANSEN) ترجمه کردی از عزیز کردی چاپ کوری زانیاری کورد- آکادمی علوم کرد بغداد ۱۹۸۳ ص۳۵۵
۸- منبع شماره ۶ ص ۱۷۷
۹- منبع شماره ۶ ص۱۷۷
۱۰- کتاب کردی (کچانی کورد- دختران کرد) نوشته خانم هینی‌ هارولدهانس ترجمه کردی از دکتر عباس ناجی احمد چاپ (کوری زانیاری کورد- آکادمی- علوم کرد) بغداد ص۱۱۲
۱۱- کتاب کردی (کوردله میژووی در اسیکانیدا- سیاحه نامه‌ای ئه ولیاچه له بی- کرد در تاریخ همسایگان سیاحت نامه اولیا چلبی) ترجمه کردی از سعید ناکام چاپ (کوری زانیاری کورد آکادمی علوم لرد کرد) بغداد ۱۹۷۹ ص۱۱۳
۱۲- کرد در تاریخ همسایگان- سیاحتنامه اولیاچلبی- ترجمه فارسی از مهندسین فاروق کیخسروی چاپ انتشارات صلاح الدین ایوبی (مرکز نشر فرهنگ و ادبیات کردی) اورمیه ۱۳۶۴ ص۱۱۴
۱۳- منبع شماره ۱۱ ص۱۲۱
۱۴- منبع شماره ۱۱ ص ۱۲۲-۱۲۳
۱۵- منبع شماره ۱۱ ص ۲۸۲
۱۶- منبع شماره ۱۱ ص ۲۸۴
۱۷- منبع شماره ۱۱ ص ۲۸۴
۱۸- کتاب کردی (کوره کانی ئیمپراتوری عوسمانی- کوردهای امپراطوری عثمانی) نوشته دکتر حلیل ترجمه از روسی به کردی دکتر کاوس قفطان چاپ بغداد ۱۹۸۷ ص۱۴۳
۱۹- کتاب کردی (میژووی میرانی سوران- تاریخ امرای سوران) نوشته حسین خزنی مکوریانی چاپ اردبیل ۱۹۶۲ ص۱۰۴
۲۰- کتاب کردی (کورد- کردها) نوشته مینورسکی ترجمه کردی محمدسعید محمدکریم چاپ بغداد ۱۹۸۴ ص۱۶۷
۲۱- منبع شماره ۶ ص ۱۷۸
۲۲- مجموعه بیتها و منظومه‌های فولکوریک کرد- گردآوری نگارنده- خطی
۲۳- منبع شماره ۶ ص ۱۷۵
۲۴- مجله کردی (کاروان- کاروان) شماره ۵۱ سال ۱۹۸۶ چاپ اربیل کردستان عراق ص۹۷
۲۵- کتاب کردی (توحفه موزه فرییه- تحفه مظفری) تدوین پروفسور اوسکارمان، چاپ برلین غربی ۱۹۰۵-چاپ دوم بغداد ۱۹۷۵ ص۷۳-۳۷۲
۲۶- کتاب کردی (شاری سوله یمانیه- شهر سلیمانیه) چاپ سلیمانیه کردستان عراق ۱۹۸۹ جلد ۲ ص۲۰-۲۱
۲۷- جغرافیا و تاریخ بانه کردستان- تألیف محمدرئوف توکلی چاپ دوم تهران ۱۳۶۳ ص ۵۸
(۱): منابع مصادره‌ای از گیاهان عبارتند از:
A: مجله کردی (روشنبیری نوی- روشنفکر معاصر) شماره ۱۰۵- سال ۱۹۸۵ ص ۷۷-۲۶۷ چاپ بغداد
B: مجله کردی (کاروان) شماره ۵۱ سال ۱۹۸۶ چاپ اربیل کردستان عراق ص ۹۲
D: یادداشتهای نویسنده.(۱)
منبع مقاله :
گروهی از نویسندگان، (۱۳۹۴) مجموعه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، چاپ دوم.