اخلاق رسانه چیست؟

اخلاق رسانه ای نقطه تلاقی علم اخلاق و عمل رسانه یا ارتباط جمعی است. با توجه به ویژگی هایی که در خصوص مقوله اخلاق ذکر شد, اخلاق رسانه ای امری درونی و مرتبط با ارزشها و هنجارهاست. بدین مفهوم درونی است که مجموعه قواعد و اصول اخلاق باید توسط ارتباط گر و سازمان ارتباطی رعایت شود و از این نظر با حقوق و قانون رسانه ها متفاوت است.

چه بسا بسیاری از شگردهای رسانه ای که به ظاهر با هیچ اصل و بند و تبصره ای از حقوق و قانون تنافی نداشته باشد اما با اصول اخلاق منافات دارد. از سوی دیگر اخلاق رسانه ای با ارزشها و هنجارها سروکار دارد, ارزشها و هنجارهایی که از درون فرهنگ جامعه و در جامعه اسلامی از درون فرهنگ اسلامی سر بر می آورد. لذا اخلاق رسانه ای اگر چه تابع اصول و قواعدی کلی و جهان شمول است اما به سبب ریشه گرفتن آن از مجموعه ارزشهای بطن جامعه می تواند از جامعه و فرهنگی به جامعه و فرهنگ دیگر متفاوت و متغیر باشد. از این رو تدوین اصول کلی اخلاق رسانه ای به سادگی تدوین قواعد کلی حقوق رسانه ها نیست و در هر فرهنگ و جامعه ای, تعاریف و محدوده های خاص خود را دارد.

در دایره المعارف بین المللی ارتباطات, اخلاق رسانه ای زیر مجموعه ای از اخلاق عملی و یا حرفه ای دانسته شده که از ترکیب توصیف و تئوری تشکیل شده است. در این دایره المعارف آمده است : اخلاق رسانه ای شاخه ای جدید ولی مهم از اخلاق حرفه ای است…. در قضاوت های معنوی سطوح تصمیم گیرنده در رسانه ها, اخلاق رسانه ای از جایگاه ویژه ای برخوردار است. البته حفظ اهمیت اصول و تئوری اخلاقی رسانه ای به طور منطقی دو روی یک سکه اند. کند و کاو در دنیای بزرگتری از اخلاق عملی نشان می دهد که اگر تنها هدف, توصیف اخلاق واقعی در میان دست اندرکاران باشد, نتیجه کار بدست آوردن حداقل اخلاقیات است و اگر روی اخلاقیات حاکم شود, دایره ای بسته و دور از واقعیت به وجود می آید.

(کلیفورد جی کریستیانز ۱۹۸۹) بسیاری از معیارهای اخلاقی در علم رسانه در همه جای دنیا مورد قبول نیستند. در واقع محققانی نظیر دیکسون( Dickson ۱۹۸۸) حتی مدعی اند؛ فقدان توافق جهانی درباره هنجارهای اخلاقی از مشخصه های ارتباط جمعی هست و خواهد بود. در نتیجه بسیاری از مقررات اخلاقی که در این مورد وضع شده اند در بهترین شکل خود, تنها رهنمود های هنجاری هستند که بر هیچ فلسفه اخلاقی مشترکی مبتنی نیستند و روزنامه نگاران و ارتباط گران, بسته به موقعیت, به نحوی خاص با آنها روبرو می شوند.

تصویب قوانین گسترده, برای اعمال چنین هنجارهایی که دوام و مقبولیت آنها مورد تردید است, بسیار غیر عملی است.(کاسوما،۱۳۷۵) به دلیل تنوع ارزش ها و هنجارهای موجود در فرهنگها و جوامع مختلف, تدوین نظام نامه های اصول اخلاق حرفه ای رسانه ای که شکل جامع و شامل و عام داشته باشد, بسیار مشکل است و در صورت تحقق, چندان مشکل گشا نخواهند بود.

در گزارش کمیسیون مک براید درباره حقوق حرفه ای و اصول اخلاقی رسانه ای با بیان تاریخچه ای از تدوین هنجارهای اخلاق حرفه ای که نخستین بار در دهه ۱۹۲۰ آغاز شد آمده است : در حال حاضر تعداد شصت کشور در سراسر دنیا نظام نامه های کم و بیش گسترده ای را که اغلب مورد پذیرش اشخاص حرفه ای قرار گرفته است, پذیرفته اند. استانداردهایی را برای رفتار تعیین می کنند روی هم رفته جنبه ای عام دارند- از جمله آزادی دسترسی به منابع اطلاعات, عنیت و تعهد به خودداری از وارد آوردن افترا- اما اغلب اینها در لفافه ابهام و گاهی اصطلاحاتی نارسا هستند.(شن مک براید, ۱۳۶۹)دلیل این نارسایی را باید در تنوعات فرهنگی و در نتیجه تنوع در مبانی ارزشی هر فرهنگ و جامعه جستجو کرد.

لذا معنی و ارزش های منسوب به مفاهیمی چون اخبار, حقیقت, عنیت, آزادی و حق دانستن واقعیات, می تواند با توجه به شرایط خاص یا با توجه به نیازها و اولویت ها یک جامعه مفروض در یک برهه مفروض زمانی تغییر کند. (شیخ, ۱۳۷۵) قواعد اخلاقی فردی در مورد هر ملتی تنها با توجه به اولویت های ملی, محدودیت های زبانی, تنوع فرهنگی و یا نوع ساختار سیاسی تغییر می کند. لذا علیر غم تلاش های سازمان هایی چون یونسکو در دست یابی به قواعد اخلاقی پذیرفته شده رسانه ای که جنبه عام و فراگیر وبین المللی داشته باشد, فرایند ارتباطات جمعی در عمل تابع دیدگاه خاص هر روزنامه نگار است. (شیخ, ۱۳۷۵)

بنابراین در زمینه اخلاق رسانه ها, دیدگاه ها و نظرات متفاوت و متنوعی بسته به تفاوت و تنوع معتقدات فرهنگی و فلسفی نظریه پردازان مختلف, عنوان شده است. برخی از این دیدگاه ها عبارتند از : موقعیت گراییSituationiysm)) و یا اباحی گریAntinomianism)) که معتقد است مهم آن چیزی است که رسانه یا ارتباط گر میل دارد در یک لحظه خاص انجام دهد؛ ماکیاول گرایی که رفتار غیر اخلاقی را در مورد خاص به شرط آن که به ندرت و مخفیانه صورت گیرد مجاز می داند؛ غایت گرایی (Teleologism) که پیامد ها را تنها عوامل تعیین کننده دراخلاقی بودن عمل ارتباط گر می داند و به حاصل عمل بی توجه است؛ لذت گرایی( Hedonism) که معتقد است یک عمل صحیح رسانه ای عملی است که در خدمت منافع افراد بیشتری باشد؛ خود گرایی (Egoism) که معتقد است یک عمل صحیح رسانه ای عملی است که برای خود ارتباط گر لذت بخش و مطلوب باشد و گروه های دیگر که به نظر آنها, با وضع قوانین فراگیر در مورد اخلاقیات رسانه ای, رویکرد خبرنگاران به اخلاق رسانه ای, یک رویکرد واحد و از نظر قانونی ممکن خواهد بود. (کاسوما, ۱۹۹۴)

اما دیدگاه اسلام به اخلاق رسانه ای که در اصول, ارزشها, فلسفه و ماهیت این دین الهی ریشه دارد, دیدگاهی عام و فراگیر و جهان شمول شمرده می شود که اگر چه منتسب به فرهنگی خاص به نام فرهنگ اسلامی است اما به دلیل فطری بودن این دین, در برگیرنده تمامی اصول و فروع اخلاقی است که در زمینه رسانه ها مطرح شده است.

منبع: سایت پرسمان