خطای فطرس ملک

 فطرس چه خطایی (گناهی) مرتکب شده بود؟ آیا داستان فطرس حقیقت دارد؟ آیا فطرس ملک بوده یا جن یا انسان؟

جریان فطرس در چند روایت از معصوم(ع) روایت شده و در کتب مختلفی نقل شده از جمله در کامل الزیارات ابن قولویه که از کتب معتبر حدیث می باشد (کامل الزیارات، ۱۴۰).

همچنین در ضمن دعای مربوط به روز سوم شعبان که شیخ طوسی در مصباح المتهجد از قاسم بن علاء همدانی وکیل امام هادی(ع) از امام زمان(عج) نقل کرده است این جمله آمده است که «وعاذ فطرس بمهده…؛ و پناه آورد فطرس به گهواره او [امام حسین(ع)]… » (مصباح المتهجد، ص ۸۲۶ – ۸۲۷).

با این حال ماجرای فطرس ملک اولا معلوم نیست آنچه در باب ماجرای فطرس آمده واقعیت داشته باشد.

ثانیا معلوم نیست که فطرس از ملائکه مجرد و تام بوده باشد، طبق گفته ای یکی از اساتید فلسفه(استاد فیاضی، در مؤسسه امام صادق(ع)) برخی فرشتگان غیر مجرد داریم که در این عالم خاکی برخی مأموریت هایی دارد.

ثالثا: ممکن است اگر از فرشتگان مجرد و غیرمادی بوده، جزء آنانی نبوده که به حد کمال تمام رسیده اند و عصمت کامله دارند، ممکن است جزء همان هایی بوده که ناقص بوده و با توسل به امام حسین(ع) به مقام قبلی و یا بالاتر برگشته است. همان های که در جریان خلقت آدم نیز اعتراض کردند، ولی با آگاهی یافتن از «علم اسماء» اظهار پیشیمانی کردند.

رابعا: از فطرس معصیتی سرنزد بلکه فقط در حد ترک اولی، خلافی سر زد و آن این بود که در انجام امر الهی مقداری تأخیر کرد و آن را به کندی انجام داد، نه اینکه اصلا نافرمانی کرده باشد و معصیتی از او سر زده باشد.

جهت توضیح بیشتر در فرشتگان و فطرس توجه شما را به مطالب زیر جلب می نماییم:

با بررسی آیات و روایات متعدد، می توان ویژگی های زیر را برای فرشتگان برشمرد:

۱. موجودات شریف و ارزشمندی هستند که واسطه بین خداوند متعال و عالم محسوس به شمار می آیند و در همه حوادث بزرگ و کوچک جهان نقش دارند؛ بر هر امری با توجه به ابعاد و جنبه های مختلف آن یک یا چند فرشته گمارده شده است، نقش فرشتگان در حوادث و جریان ها، اجرای فرمان الاهی و تثبیت آن در جایگاه ویژه اش است. قرآن کریم در این باره می فرماید: «لا یسبقونه بالقول و هم بامره یعملون؛[1] آن ها در هیچ سخنی بر خداوند پیشی نمی گیرند و مطیع امر خداوندند.»

۲. در فرشتگان سرکشی و نافرمانی وجود ندارد؛ چون اراده ای مستقل از اراده خداوند ندارند تا چیزی خلاف خواست او بخواهند. قرآن در این مورد می فرماید:«لا یعصون الله ما امرهم و یفعلون ما یؤمرون؛[2] فرمان خداوند را مخالفت نمی کنند و امر او را اطاعت می کنند.»

۳. فرشتگان، با وجود فراوانی و کثرت، از نظر مقام و درجه مختلفند. برخی برتر از برخی دیگرند و عده ای فرمانده و عده ای فرمانبردارند. آن که فرمانده است به امر الاهی امر می کند و فرمان می دهد و آن که فرمانبر است نیز به دستور الاهی مطیع و فرمانبردار است و همگی در این ویژگی که از خود اراده و اختیاری ندارند، مشترکند؛ چنان که قرآن می فرماید: «و ما منّا اِلاّ له مقام معلوم؛[3] هر کدام از ما فرشتگان دارای رتبه و جایگاه معین و مشخصی است.»

۴. چون کارهای فرشتگان به امر خداوند و اراده او است و خداوند در همه امورش غالب و چیره است – «و الله غالبٌ علی امره؛[4] خداوند بر کارش مسلط و چیره است – و هیچ چیز در آسمان ها و زمین او را عاجز و مغلوب نمی سازد،[5] فرشتگان نیز که فرمانبرداران حق بوده، اراده و خواستی جز اراده و خواست او ندارند و همواره چیره و پیروزند.[6]

در مورد فطرس که یکی از فرشتگان الاهی است، روایات متعددی داریم که مضمون و محتوای آن ها یکسان است. در روایتی می خوانیم: فطرس فرشته ای بود که گردا گرد عرش الاهی در گردش بود و درباره دستوری از اوامر خداوند کوتاهی و سستی ورزید. بالش به کیفر این نافرمانی چیده شد و به یکی از جزیره ها تبعید گردید. هنگامی که امام حسین(ع) متولد شد، جبریل(ع) برای عرض تبریک به پیامبر(ص) به سوی زمین فرود آمد و در راه با فطرس دیدار کرد. جبریل(ع) به وی پیشنهاد کرد، برای عرض تبریک و تهنیت، با او نزد پیامبر(ص) برود. هنگامی که جبریل(ع) او را به حضور پیامبر(ص) برد، به امر پیامبر(ص)، بالش را به بدن پاک امام حسین(ع) مالید و سلامتش را باز یافت.[7]

عده ای از بزرگان معتقدند، داستان فطرس با آیات صریح قرآن که ویژگی های فرشتگان را برشمرده، آن ها را بندگان مطیع و کریم و شایسته خداوند معرفی می کند و از هر نوع سرپیچی و نافرمانی پیراسته می داند، سازگاری ندارد؛ پس باید این گونه روایات را نادرست شماریم؛ و به فرض درستی شان، بدان سبب که نکته ای فراتر از ادراک ما دارند، باید علمش را به اهلش یعنی اولیای برگزیده الاهی واگذاریم و خود را در فهم آن ناتوان بدانیم.

در مقابل عده ای بر این باورند که فرشتگان اصناف و درجه های گوناگون دارند. گروهی مقرّبند و گروهی در درجه پایین تر جای گرفته اند. آیاتی که هر گونه نافرمانی و سرپیچی را از فرشتگان نفی می کنند، به فرشتگان مقرب مربوط است. فطرس از فرشتگان مقرب نبود تا از هر نوع سرکشی پیراسته باشد؛ به ویژه آن که تخلّف و سرپیچی فطرس در برخی روایات کندی و سستی ورزیدن خوانده شده که نوعی ترک اولی است نه گناه. چنان که پیامبران(ع) نیز درجات مختلف دارند: «تلک الرسل فضّلنا بعضهم علی بعض؛[8] بعضی پیامبران را بر بعضی برتری بخشیدیم.»

عده ای از انبیاء ترک اولی داشتند؛ ولی جمعی مانند پیامبر بزرگوار اسلام(ص) و خاندان پاکش جز اراده الاهی اراده ای نداشتند و حتی از ترک اولی نیز پیراسته بودند. ولی آنچه می توان احتمال داد این است که فطرس یکی از جن ها بود و به خاطر نافرمانی گرفتار عذاب خدا شده بود و این عذاب را به واسطه توسل به کودک تازه به دنیا آمده فاطمه زهرا(س) «حسین» بر طرف ساخت و اگر در مآخذ روایی فطرس را ملک نامیده، مشکلی ایجاد نمی کند چون به اعتقاد ابن عربی، کلمه ملک هم به گروه های جنی اطلاق می شود و هم به فرشته های متعارف در بین مردم اطلاق می شود. توجه به این نکته هم داشته باشیم که این روایات اگر صحت داشته باشند، صد در صد دارای معنای درست هستند و اگر صحت نداشته باشند، دیگر مشکلی نیست.

پی نوشت