پرورش افکار مهدویت توسط امام جواد (ع)

امام به منظور آرامش فکری و اطمینان قلبی شیعیان از توان حضرت قائم (عج) در مواجهه با دشمنان با توجه به شرایط جهانی حاکم در عصر ظهور که جهانی پر از ظلم و جور ترسیم شده است، توانائی حضرت مهدی(عج) را برای غلبه بر ظلم و پر کردن عالم از عدل و داد، این چنین به تصویر می کشد:

امام قائمی که خداوند توسط او زمین را از آلودگی کفار و منکرین پاک و مطهر می گرداند و از عدل و داد پر می کند کسی است که… در پهنه زمین هرکجا اراده کند فورا می رود و تمام مشکلات در برابر او آسان و ناچیز است (همو: ۳۷۷). این که شیعیان نسبت به قدرت امام خویش آگاهی داشته باشند، امید آنان را صدچندان کرده و آنان را نسبت به صحت راهی که در پیش گرفته اند، مطمئن می سازد. بدین سان سختی های دوره غیبت برای آنان آسان تر می گردد.

در سطرهای گذشته، به مبارزه امام جواد(ع) با فرق انحرافی، پرداختیم. دسته دیگری از شیعیان هستند که به صورت رسمی جزء واقفه و… نیستند اما عملکرد آنان همچون آن فرق، به یکپارچگی جامعه منتظِر، آسیب می رساند. آنان کسانی هستند که در وجود، غیبت، ظهور و یا دیگر ابعاد قائم (عج) تشکیک می کنند. امام جواد(ع) در برخی از روایات، با ذکر «شکّاکان انکارش می کنند» (همو: ۳۷۸) جامعه شیعی را آماده رویارویی با آنان می کند. آموزه های دیگر جوادالائمه(ع) که دوره غیبت را «دوره حیرت» می نامد (نعمانی، ۱۳۹۷: ۱۸۵) نیز در راستای «افزایش آمادگی» قابل تفسیر است. در روایتی دیگر، ایشان با جمله «وای بر کسی که شک کند» (همو: ۱۸۶) شیعیان را از این که دچار شک شوند، بر حذر می دارند.

امام در راستای تبیین مسئله غیبت و علائم و مشخصه های آن در چندین روایت نسبت به مسئله علائم ظهور با هدف ارتقای دانش شیعیان، مواردی را بیان داشته است. شاید این نوع روشنگری ها به خاطر جلوگیری از سوءاستفاده های سودجویان است که هر نوع اتفاقی را در جامعه حمل بر علائم پیش از ظهور کرده و اهداف خود را دنبال کنند.

مسعودی از حمیری نقل می کند که گفت: آن چه شما به آن امید دارید (ظهور قائم) اتفاق نمی افتد، مگر این که سفیانی بر فراز کرسی ها و منابر سخنرانی کند. چون چنین شود قائم آل محمد(ص) از جانب حجاز در رسد (مسعودی، ۱۴۲۶: ۲۵۷).

تجمع یاران حضرت قائم (عج) و به حد نساب رسیدن آنان نیز مسئله ای است که در آموزه های امام جواد(ع) بدان اشاره شده است و می تواند از علائم ظهور حضرت قائم (عج) باشد (صدوق، ۱۳۹۵: ج۲، ۳۷۸). بدین سان شیعیان می دانند که تا آنان مراتب کمال را طی نکنند و به خیل یاران حضرت نپیوندند، ایشان یار کافی برای ظهور نخواهند داشت و امر ظهور محقق نخواهد شد.

پرورش افکار عمومی درباره مهدویت از سوی امام جواد(ع)، تنها به تبیین مستقیم و صریح آن حضرت خلاصه نمی شود. بلکه گزارش های تاریخی، نشان از آن دارد که امام جواد(ع) مسئله مهدویت را از شیوه های غیرمستقیم، مانند دعا و مناجات نیز پیگیری می نمودند. بیان این مفاهیم در قالب دعا و مناجات سبب می گردد که مفاهیم در بستری از عشق و عاطفه به قلب و روح شنونده نفوذ کرده و تأثیر آن را دو چندان نماید.

در بخشی از دعای طولانی قنوت نماز امام جواد(ع)، پرورش افکار عمومی در حوزه مهدویت با چنین عباراتی صورت می پذیرد: خداوندا آن گروهی را که ایمان آوردند، یاری و تأیید فرما تا بر دشمنانت و دشمنان دوستانت پیروز شوند و آنان ها را به حق و حقیقت فراخوانند و دنباله رو امام منتظری باشند که برای برقراری عدل و داد قیام می کند (ابن طاووس، ۱۴۱۱: ۶۰). امام در این دعا ضمن اشاره به امام منتظر پیروی از آن حضرت را حقیقت دانسته و به آن ارزش می دهد. ضمن این که هدف غائی قیام نهائی را برقراری عدل و داد می داند.

در بیان دیگری که به عنوان تعقیب نماز از جوادالائمه(ع) نقل شده است، وظیفه شیعیان این چنین بیان شده است: خدایا! ولی و دوست خودت (نام مبارک امام دوازدهم برده می شود) را در همه حال و در هر جهت از پشت سر و از طرف راست، و از طرف چپ و از بالای سر و از زیر پا حفظ فرما، و زندگی بس طولانی به او عنایت فرما و او را قیام کننده به امرت و یاور دینت قرار بده و آن چه دوست دارد و چشمش به آن روشن می گردد به او بنمایان و نیز در مورد خود و فرزندان و خاندان و اموال و شیعیان و دشمنش نیز این چنین عمل کن، و به دشمنانش از او چیزی را نشان بده که از آن می ترسند و به او درباره ایشان آن چیزی را نشان بده که دوست دارد، چشمش روشن می گرداند و سینه های ما و سینه های گروه مؤمنان را به واسطه او شفا عنایت فرما (کلینی، ۱۴۰۷: ج۲، ۵۴۸).

این گونه بیانات در قالب راز و نیاز غیر از انتقال معارف، نوعی احساس و وابستگی درونی و هم چنین شور را به مخاطب منتقل نموده و جامعه را بی صبرانه منتظر حضرت قائم (عج) می نماید.

آن چه گذشت، توصیف اقدامات امام جواد(ع) برای آماده سازی جامعه شیعی در مواجهه با عصر غیبت بود. جامعه مسلمانان به ویژه شیعیان، از صدر اسلام با مفهوم «مهدی» یا «قائم» آشنا بودند. این آشنایی از سویی منشأ نقاط قوت و از دیگر سو، منشاء آسیب هایی چند بود.

نقاط قوت این آگاهی مجال دیگری می طلبد ولی از جمله آسیب ها می توان به ترس از آینده، سرگردانی هنگام بروز حادثه، سودجویی حاکمان قدرت طلب و افراد فرصت طلب و… اشاره کرد. از آن جا که شیعیان، آموزه های خویش را در همه ابعاد از امامان خویش فرامی گرفتند، در این حوزه نیز چشم به سوی منشأ هدایت خویش داشتند. هر یک از امامان(ع)، به نحوی وظیفه خویش را در راستای آماده سازی جامعه شیعی برای دوره غیبت، انجام دادند ولی هر چه به دوره امامان متأخر، نزدیک تر می شویم، این وظیفه، مهم تر می شود. امام جواد(ع) نیز از آن دسته از امامان متاخری بود که وظیفه خطیر خویش را برای آماده سازی شیعیان برای رویایی با غیبت حضرت قائم(عج)، به بهترین شکل ممکن به انجام رساند.

جوادالائمه(ع) در جامعه ای زیست می نمود که به لحاظ سیاسی، امام شیعیان، تحت نظارت شدید حاکمیت بود و از نظر فرهنگی، فضای جولان افکار و عقاید انحرافی به بهترین شکل ممکن فراهم بود، از این رو یکی از اقدامات حضرت، مقابله با جریان های انحرافی بود به گونه ای که با حاکمیت نیز دچار چالش نشود. در ادامه همین مباحث فرهنگی، امام، امامت خویش را که نخستین امامت خردسال شیعی بود، به اثبات رساند که همین امر خود مقدمه ای برای پذیرش امامت حضرت قائم (عج) در خردسالی بود. از دیگر اقدامات جوادالائمه(ع) برای آماده سازی جامعه شیعی، مدیریت و تقویت سازمان وکالت بود. همین سازمان دردوره غیبت صغری نقشی اساسی در هدایت جامعه شیعی داشت.

حوزه بعدی اقدامات حضرت جواد(ع)، سلسله معارفی بود که ایشان برای پرورش افکار عمومی در حوزه مهدویت بیان می داشتند. این سلسله معارف، به صورتی روشمند، مباحث اصولی و ضروری مهدویت را هدف گذاری کرده بود. تعیین مصداق قائم (عج)، چگونگی ولادت ایشان، مفهوم القاب حضرت مهدی(عج)، جایگاه شکّاکان، تبیین دوره غیبت و انتظار، میزان قدرت حضرت مهدی(عج) و برخی مباحث دیگر از جمله مسایلی بود که حضرت جواد(ع) برای بالابردن سطح معارف مهدوی شیعیان انتخاب کرده بود. امام محمدتقی (ع) این معارف را به دو شیوه مستقیم و غیرمستقیم بیان می فرمودند. در شیوه غیرمستقیم، حضرت از قالب دعا و مناجات که قدرت نفوذ بیشتری دارد، استفاده می نمود.

منبع : پژوهش های مهدوی » تابستان ۱۳۹۶ – شماره ۲۱ , نورمحمدی، مهدی / ثنائی، علی اصغر