سیره رفتاری امام حسن (علیه السلام) در برابر آزار دیگران

0 3,786

یکی از چالش های مهم انسان های دوران مدرن، نداشتن مهارت های ارتباطی است. بخشی از این مهارت های ارتباطی وقتی است که انسان در مقابل بدی و خطاهای دیگران قرار می گیرد. یکی از بهترین منابع و شاید تنها منبع درست برای آموختن مهارت های زندگی، متون دینی به خصوص سیره عملی اهل بیت (علیهم السلام) است. در این نوشتار به بررسی سیره رفتاری امام حسن (علیه السلام) در برابر آزار دیگران می پردازیم. با ما همراه باشید.

حلم و بردباری امام حسن (علیه السلام) در برابری دیگران، یک نمونه کامل رفتاری بر اساس دستورات اسلامست. 

مقدمه

امام حسن مجتبی (علیه السلام)، دومین امام شیعیان، در ۱۵ ماه مبارک رمضان سال سوم هجری در شهر مدینه به دنیا آمد[۱] و پیامبر (صلی الله علیه و آله) نام زیبای «حسن» را بر ایشان نهاد.[۲]  کنیه وی ابومحمد می باشد. سبط، سید، زکى ، مجتبى القابی است که در کتاب های تاریخی برای حضرت (علیه السلام) نقل نموده اند که از همه این القاب، لقب «مجتبی» معروف ترین ایشان می شاد. او از اهل بیت و نیز آل کسا به‌شمار می‌آید. از دیدگاه برخی از اهل سنت، او پنجمین و آخرین خلیفه از خلفای راشدین محسوب می شود

در وصف ایشان، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرمایند: پیامبر این حسن [علیه السلام] از من خبر می دهد؛ آثار و دین مرا به مردم معرفی می نماید؛ سنت مرا زنده می کند؛ در رفتار خود متصدی امور من خواهد شد؛ خدا به وی نظر رحمت می افکند؛ پس خدا رحمت کند کسی را که این مقام را برای او بشناسد![۳]

این نشان از آن دارد که رفتار و سیره عملی امام حسن (علیه السلام) همان رفتار و سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله) می باشد و به عبارتی سبک رفتاری امام (علیه السلام)، سبک رفتاریست که دین از انسان طلب می کند و می تواند الگوی رفتاری برای دیگر مسلمانان و شیعیان باشد، همانطور که طبق توصیفات قرآن کریم از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) ایشان را الگو برای دیگر افراد معرفی می کند و تبعیت از این الگو به گونه ای لازم برای کسانی است که به خدا و روز قیامت اعتقاد داردند و خدا را بسیار یاد می کنند.[۴]

دوران های مختلف زندگی امام حسن (علیه السلام)

در یک تقسیم بندی می توان دوران زندگی امام حسن (علیه السلام) را به   تقسیم کرد:
  1. دوران حیات پیامبر (صلی الله علیه و آله) و مادر بزرگوارشان حضرت زهرا (سلام الله علیها) که این مدت کمتر از هشت سال به طول انجامید و پدربزرگ گرامی خویش و مادر عزیزشان را در سنین کودکی از دست دادند.[۵]
  2. دوران خانه نشینی امام علی (علیه السلام) به مدت ۲۵ سال این دوران طول  کشید.
  3. دوران خلافت امام علی (علیه السلام) از سال ۳۵ تا ۴۰ هجری قمری.
  4. شروع امامت و خلافت بر مسلمانان که از ۲۱ رمضان سال ۴۰ق شروع[۶] و  به مدت ۶ الی ۸ ماه به طول انجامید.[۷]
  5. دوران پس از صلح با معاویه.
آنچه لازم به ذکر است، عدم تعداد روایات قابل توجه از امام حسن (علیه السلام) می باشد. به همین خاطر در بررسی سیره وجودی ایشان، با منابع زیاد و قابل توجهی همچون دیگر اهل بیت (علیهم السلام) روبرو نیستیم وهمین سخن باعث می شود کشف سیره آن حضرت (علیه السلام) با مشکلاتی روبرو شود.

مفهوم «سیره»

«سیره» بر وزن «فِعْلَه» از ماده «سَیر» گرفته شده که به معنای حرکت کردن و راه رفتن است.[۸]  «سیره» به حالتی گفته می شود که انسان و سایر جان داران، نهاد و وجودشان بر آن سرشت شکل گرفته است، حال می تواند آن حالت یک حالت غریزی باشد و یا یک حالت اکتسابی؛[۹] چنان که گفته می شود: فلانی سیره و روشی نیکو یا قبیح دارد.[۱۰] هم چنین سیره به معنای روش، سنت، هیأت و حالت هم آمده است.[۱۱]

با نگاهی به این تعریف می توان بیان کرد که انسان از راه اعمال و رفتاری که از خود نشان می دهد شناخته می شود و اگر با زبان، چیزی درباره خود بیان نکند، اعمالش می تواند ترجمه ای از ذات و صفات درونی اش باشد. بنابراین، سیره می تواند شامل رفتارهای خاص در موقعیت های ویژه و هم رفتارهایی که یک بار و یا به تکرار از فرد سرمی زند، باشد؛ چرا که همه این موارد تجلی اندیشه های دورنی و خط مشی شخص است که به آن باور داشته و نظام فکری خود را بر اساس آن شکل داده است. به عبارت دیگر، آنچه فرد در عمل نشان می دهد، نمایی از سبک زندگی ای می باشد که برای خود برگزیده و بر آن خود را ملزم می داند.

تبعیت از سیره عملی اهل بیت (علیهم السلام) در زندگی،  زمینه ساز سعادت زندگی انسانست.

توصیه اسلام در برخورد با آزار دیگران

یکی از دستورات مهم اسلام، حلم، بردباری و گذشت است.امام سجاد (علیه السلام) در رساله حقوق خویش[۱] در مورد حق کسی که به انسان بد می کنند اینگونه می فرمایند: «حق کسی که به تو بدی کرده است، این می باشد که او را ببخشی»[۲] بخشی از این دستور نشان می دهد که اگر ناخواسته کسی بدی کرد و یا از روی عمد این کار رو کرد، در مرتبه اول این است که او را ببخشی. امام سجاد (علیه السلام) در ادامه حدیث می فرمایند: «و اگر بدانی که بخشش او ضرر می زند، حق خود را از او بستان. خدای متعال می فرماید: و کسی که پس از مورد ستم قرار گرفتن، حق خود را بخواهد اینان کسانی هستند که گناهی بر آنان نیست.»[۳]

همانطور که از این بیان امام سجاد (علیه السلام) به دست می آید سفارش به حلم، گذشت و بردباری همه توصیه های دین نیست. گاه مقابله با فرد هم دستور دین است.
در برخی موارد لازم است با انسان تعدی کننده، به گونه ای با حلم و بردباری برخورد کرد، چرا که شاید او جاهل در ظلم خویش باشد. از همین روی لازم است او را با دادن آگاهی به این که کار شما به گونه ای ظلم به شمار می آید از او گذشت و در مقابل او بردباری کرد.

در برخی موارد باید با او رفق و مدارا کرد. جهل او جهلی است که بر اساس لجاجتی که در شخص وجود دارد، از بین نمی رود. که بهترین کار در این مورد رفق و مدارا با اوست که غالبا در مورد نزدیکان و خویشاوندان، این اصل بسیار مهم می باشد.

در برخی موارد نیز لازم است که انسان با قدرت جسمانی خویش در مقابل آن فرد متعدی، روبرو شده و از قدرت نمایی او بیش از این حد جلوگیری کرد. از همین روی اسلام در مقابل این آزار، به مسلمانان دستور داده است که «و هر چه در توان دارید از نیرو و اسبهاى آماده بسیج کنید تا با این [تدارکات] دشمن خدا و دشمن خودتان و [دشمنان] دیگرى را جز ایشان که شما نمى ‏شناسیدشان و خدا آنان را مى ‏شناسد بترسانید و هر چیزى در راه خدا خرج کنید پاداشش به خود شما بازگردانیده مى ‏شود و بر شما ستم نخواهد رفت».[۴]

نمونه های رفتاری امام حسن (علیه السلام) در برابر آزار دیگران

نمونه اول)  امام حسن(علیه السلام) گوسفندى داشت که بدان علاقه داشت، روزى مشاهده کرد که پاى آن گوسفند شکسته شده، به غلامش فرمود: چه کسى پاى این گوسفند را شکسته؟ پاسخ داد: من! فرمود: چرا؟ گفت: مى خواستم تا شما را غمگین و اندوهناک سازم! امام(علیه السلام) فرمود: اما من تو را خوشحال خواهم کرد، و تو در راه خدا آزادى![۵]
به گونه ای می توان این را تنبیهی از سوی حضرت (علیه السلام) دانست. چرا که با آزاد کردن آن غلام، او را از دریای کرم خویش و زندگی در کنار آن خانواده فضل و رحمت دور کرد. (ان شاالله خدا ما را از خوان ایشان دور نکند.)
صبر بر داغ دل سوخته باید چون شمع              لایق صحبت بزم تو شدن آسان نیست
تب و تاب غم عشقت دل دریا طلبد              هر تنک حوصله را طاقت این طوفان نیست
سایه ” صد عمر در این قصه به سر رفت و هنوز             ماجرای من و معشوق مرا پایان نیست[۶]

نمونه دوم) روزی مردی به حضور ایشان آمد و گفت: «فلانی درباره شما چنین و چنان گفت (یعنی از شما بدگویی نمود)». امام (علیه السلام) به وی فرمودند:«أَلْقَیتَنِی فِی تَعَبٍ أُرِیدُ الْآنَ أَنْ أَسْتَغْفِرَ اللَّهَ لِی وَ لَهُ؛ زحمت مرا زیاد کردی؛ الان تصمیم گرفتم که برای خودم و او استغفار نمایم».[۷]آنچه به وضوح می توان در این سیره مشاهده کرد این است که حضرت (علیه السلام) از رتبه بالاتر از گذشت در مورد این شخصت عمل کرده اند و آن طلب استغفار از برای کسی است که در مورد او بدگویی کرده است. این مقامی است که هر کس نمی تواند این سیره رفتاری را داشته باشد و قرآن کریم اینگونه در مورد آن سخن به میان می آرود که به این مرحله نمی رسند جز کسانی که دارای صبر و استقامت اند و کسانی که بهره عظیمی از ایمان و تقوا دارند.[۸]

نمونه سوم) دیگر نمونه ای که در این موضوع می توان بیان داشت، نحوه برخورد ایشان با کسی است که حضرت (علیه السلام) را مسموم کرده است.
عمربن اسحاق که پس از مسمومیت ایشان همراه امام حسین (علیه السلام) به منزل ایشان رفته بود، نقل می کند که امام حسین (ع) از حضرت پرسیدند: «چه کسی تو را زهر داده؟» ایشان پاسخ دادند: «وَ مَا تُرِیدُ مِنْهُ أَتُرِیدُ قَتْلَهُ إِنْ یکنْ هُوَ هُوَ فَاللَّهُ أَشَدُّ نَقِمَهً مِنْک وَ إِنْ لَمْ یکنْ هُوَ فَمَا أُحِبُّ أَنْ یؤْخَذَ بِی بَرِی؛[۹] از آن کس چه می خواهی؟ آیا می خواهی او را بکشی؟ اگر آن کسی باشد که من می دانم، خشم و عذاب خداوند بر او بیش از توست و اگر او نباشد، من دوست ندارم بی گناهی به خاطر من گرفتار شود.»

و این هم یکی از سندهای مظلومیت امام حسن (علیه السلام) ست که توسط همسر خویش مسموم شده و به شهادت می رسند[۱۰] و حضرت (علیه السلام) او را به دیگران معرفی نمی کنند.

نمونه چهارم) روزی امام حسن (علیه السلام) بر اسبی سوار بودند. مردی از اهل شام بر سر راه آن حضرت (علیه السلام) آمد و به ایشان دشنام و ناسزا گفت.

امام حسن (علیه السلام) جواب او را ندادند تا سخنان آن فرد تمام شد. صورت خود را به سمت آن مرد شامی برگرداندند و به او سلام کرده و با لبخندی مهربانانه به او فرمودند: «ای مرد، گمان می کنم تو غریبی و گویا امر بر تو مشتبه شده باشد؛ اگر از ما درخواست کنی، عطا می کنیم؛ اگر از ما طلب هدایت کنی، تو را ارشاد می کنیم؛ اگر از ما یاری طلبی، یاری می کنیم؛ اگر گرسنه ای، تو را سیر می کنیم؛ اگر عریانی، تو را می پوشانیم؛ اگر محتاجی، بی نیازت می گردانیم؛ اگر رانده شده ای، تو را پناه می دهیم؛ اگر حاجتی داری، برای تو برمی آوریم؛ اگر بار خود را بیاوری و به خانه ما فرود آوری و تا وقت رفتن میهمان ما باشی، برای تو بهتر خواهد بود؛ زیرا ما خانه ای بزرگ داریم و آنچه خواهی نزد ما میسر است.»

وقتی آن مرد شامی سبک رفتاری امام (علیه السلام) را دید و سخن حضرت را شنید، گریست و گفت: «گواهی می دهم که تویی خلیفه خدا در زمین و خدا بهتر می داند که خلافت و رسالت را در کجا قرار دهد. پیش ازاین، تو و پدرت را از همه کس دشمن تر می داشتم، اکنون محبوب ترین خلق نزد من هستی.» پس بار خود را به خانه آن حضرت برد و تا زمانی که در مدینه حضور داشت، میهمان آن حضرت بود و از دوستان و شیعیان آن حضرت (علیه السلام)گردید».[۱۱]

 

پی نوشت:
[۱] . علی بن الحسین (علیهما السلام)، رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام)، مترجم: محمدحسین افشاری، قم: نشر مشهور، اول، ۱۳۸۸، ص ۸۵٫
[۲] .«حَقُ‏ مَنْ‏ سَاءَکَ‏ أَنْ تَعْفُوَ عَنْه‏.»
[۳] . «وَ إِنْ عَلِمْتَ أَنَّ الْعَفْوَ یَضُرُّهُ انْتَصَرْتَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولئِکَ ما عَلَیْهِمْ مِنْ سَبِیل (شوری/۴۱‏»
[۴] . انفال آیه ۶۰: « وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّهٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّکُمْ وَآخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَیْءٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ »
[۵] . باقر شریف قریشی، حیاه الامام الحسن(علیه السلام)، بیروت: دارالبلاغه، ج ۱، ص ۳۱۴.
[۶] . هوشنگ ابتهاج
[۷] . حلوانى، نزهه الناظر و تنبیه الخاطر، ص ۷۶.
[۸] . سوره فصلت، آیه ۳۵:«وَ مایلَقَّاها الَّا الَّذینَ صَبَروُا وَ مایلَقَّاها الّا ذوُحَظٍّ عَظیمٍ».
[۹] . مفید، ارشاد، ج ۲، ص ۱۶.
[۱۰] . مفید، الارشاد، ۱۴۱۴، ج۲، ص۱۵؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۸۰-۸۱؛ مسعودی، مروج‏ الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۲۷؛ ابن سعد، الطبقات الکبرى، ۱۴۱۸ق، ج۱۰، ص۳۳۵ و ۳۵۲.
[۱۱] . قمى، منتهى الامال، ج ۱، ص ۵۳۰٫

پی نوشت:

[۱] . کلینی، الکافی، بیروت ۱۴۰۱، ج۱، ص۴۶۱؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۵۳۷. در برخی منابع تولد حضرت (علیه السلام) را در سال دوم هجری بیان کرده اند. (کلینی، الکافی، بیروت ۱۴۰۱، ج۱، ص۴۶۱؛ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۹۰ش، ج۶، ص۳۹)
[۲] . ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۱۰، ص۲۳۹-۲۴۴؛ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۳۶۳ش، ج۳۹، ص۶۳.
[۳] . قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): ینَبِّئُ عَنِّى وَ یعَرِّفُ النَّاسَ آثَارِى وَ یحْیى سُنَّتِى وَ یتَوَلَّى أُمُورِى فِى فَعْلِهِ ینْظُرُ اللَّهُ إِلَیهِ فَیرْحَمُهُ رَحِمَ اللَّهُ مَنْ عَرَفَ لَهُ ذَلِک.» (محمدتقی مجلسى، بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۳۳۴)
[۴] . احزاب/ آیه ۲۱: «لَّقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّـهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ لِّمَن کَانَ یَرْجُو اللَّـهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَ اللَّـهَ کَثِیرًا؛ قطعاً براى شما در [اقتدا به‌] رسول خدا سرمشقى نیکوست: براى آن کس که به خدا و روز بازپسین امید دارد و خدا را فراوان یاد می کند.»
[۵] . پیامبر (صلی الله علیه و آله) در اوایل سال یازدهم هجری از دنیا رفتند.( ابن سعد، الطبقات الکبرى، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۲۰۸.) و مادر گرامی ایشان، حضرت زهرا (سلام الله علیها) نیز با فاصله ۷۵ یا ۹۵ روز بعد از وفات آقا رسول الله (صلی الله علیه و آله) بر اثر جراحت های خصمانه یهودیان امت بر ایشان، دارفانی را وداع گفتند.
[۶] . شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۹.
[۷] . تاریخ واگذاری خلافت به معاویه را ۲۵ ربیع‌الاول(مسعودی، مروج‏ الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۲۶.) یا ربیع الاخر یا جمادی الاولی(ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۵.) سال ۴۱ق ثبت کرده‌اند.
[۸] . ابن جوزی، عبدالرحمان بن علی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ ق.
[۹] . می توان این تعریف را به تعریف بیان شده از «شخصیت» در روان شناسی نزدیک دانست. منتهی توجه به این نکته لازم است که واژه «شخصیت» در مورد انسان به کار برده می شود و در مورد دیگر جانداران به کار برده نمی شود به خلاف واژه «سیره».
[۱۰] . ابن عساکر، ابوالقاسم علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، چاپ اول، بیروت: دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
[۱۱] . ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، چاپ اول، بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۷ ق.
شاید این موارد نیز مورد علاقه شما باشد
نظر بدهید

توجه داشته باشید که آدرس ایمیل نمایش داده نمی شود.

توجه داشته باشید پس از تایید نمایش داده می شود