نسبت آذر با حضرت ابراهیم (ع) و مسئله ایمان نیاوردن او

آیا آزر پدر واقعی حضرت ابراهیم بوده یا عموی ایشان بوده؟

در قرآن مجید آمده است: وَ إِذْ قالَ إِبْراهیمُ ِلأَبیهِ آزَرَ.[i]

( و به یاد آور وقتی را که ابراهیم به پدرش آزر گفت) مفسرین در مورد کلمه آزر اختلاف کرده اند که آیا این کلمه اسم پدرش بوده و یا آنکه لقب وی بوده؟ و منشأ این اختلاف روایاتی است که می گوید: اسم پدر ابراهیم (تارج) یا (تارخ) بوده و اتفاقاً تاریخ و همچنین تورات هم این معنا را  تایید می کند.

و نیز اختلاف کرده اند در اینکه آیا مراد از کلمه (ابیه) پدر اوست یا عمویش یا جد مادرش یا آنکه مراد، رئیس و بزرگ فامیل است، منشأ این اختلاف نیز از اختلاف روایاتی است که در این باره وارد شده، چون بعضی از اخبار دارد که مراد از (ابیه) پدر اوست…

دین پدر حضرت ابراهیم

بعضی دیگر دارد که او پدر ابراهیم نبوده چون پدرش مردی موحد بوده و هرگز شرک نورزیده است و در اخبار دیگری هم دارد که اجداد پیغمبر اسلام (ص) همگی موحد بوده اند.

اما آن چیزی که از خود آیات مربوط به داستان ابراهیم (ع) استفاده می شود این است که وی در اولین برخورد با قوم خود، ابتدا با مردی روبرو شده که قرآن آن مرد را (آزر) و پدر او نامیده است و ابراهیم بسیار پافشاری کرده که شاید او را وارد سازد تا دست از بت ها برداشته و از این توحید پیروی کند، مرد نامبرده در عوض، ابراهیم را از خود طرد نموده و به او گفته که باید برای همیشه از او دور شود.

در اینجا ابراهیم بر او سلام کرده و وعده طلب مغفرتش را می دهد، باشد که به طمع این معنا ایمان آورده و سعادت یابد. قرآن کریم سپس وفای به وعده اش را درباره استغفار برای پدرش حکایت نموده، چنین فرماید:
وَ اغْفِرْ ِلأَبی إِنَّهُ کانَ مِنَ الضّالِّینَ[ii]

(و پدرم را بیامرز، که او از گمراهان بود!) از این جمله بر می آید که این دعا را بعد از مرگ پدر و یا بعد از جدایی از او کرده است. چنانکه تعبیر بلفظ (کان) دلالت بر این مطلب می کند.

در سوره توبه آمده است که (روا نیست برای پیغمبر و کسانی که ایمان آورده اند، اینکه برای مشرکان طلب مغفرت کنند، اگر چه ایشان خویشانش باشند؛ پس از آنکه بر آنان (پیغمبر و مؤمنان) روشن شد که آنان جهنمی می باشند و طلب مغفرت ابراهیم برای پدرش در اثر وعده بود که به او داده بود و همین که برایش روشن شد که او دشمن خداست از وی بیزاری جست بدرستی که ابراهیم اواه (برای اظهار حاجت بسیار آه می کشید) و بردبار بود.[iii]

از آیات 83الی89 سوره شعرا که وفای به وعده‏ ابراهیم (ع) را در باره استغفار برای پدرش حکایت نموده و معلوم می­شود که این بیزاری قبل از مهاجرت به سرزمین بیت المقدس بوده است.
به دلیل اینکه در همین سیاق از خدا حکم و دستور خواسته و تقاضا می‏کند که خداوند او را به صالحین ملحق سازد و اولاد صالح روزی‏اش گرداند.

سپس خداوند تعالی دعایی را که ابراهیم در آخر عمرش کرده یعنی بعد از آنکه به ارض مقدس مهاجرت نمود و صاحب اولاد شد و اسماعیل را به مکه آورد و آن شهر و خانه خدا را بنا نهاد ذکر می کند که: ربنا اغفرلی ولوالدی و للمومنین یوم یقوم الحساب [iv]

یعنی: پروردگان مرا و پدر و مادر مرا و مومنان را در روزی که حساب بر پا می شود بیامرز.

این آیه با روال و سیاقی که دارد و قرائنی که همراه آن است بهترین شاهد است بر اینکه پدر او که اینجا دعا در حقش می کند، غیر آن شخصی است که از آن نیز به پدر تعبیر کرده و اسمش را (آزر) خوانده است. چرا که آیات مورد بحث، صریح در این معنا است که استغفار ابراهیم جهت شخص نامبرده صرفا به منظور وفای به عهد بوده، و وقتی متوجه شد که وی دشمن خداست، از او تبری و بیزاری جسته است با این حال چطور ممکن است در آخر عمر و در آخرین دعایی که کرده بار دیگر از تبری قبلیش چشم پوشیده و برایش طلب مغفرت کرده باشد؟ پس معلوم می شود. آزر پدر صلبیش که او را و مادرش را در این آیه دعا کرده است نیست یکی از لطایفی که در این آیه است و شاهد بر مدعای ماست این است که در آیة مزبور از پدر و مادر خود به کلمه (والدی) که جز بر پدر و مادر صلبی اطلاق نمی شود، تعبیر کرده و در مورد آزر کلمه أب را به کار برده است که به غیر پدر هم اطلاق می شود، از آن جمله در خود قرآن از ابراهیم که جد یعقوب است و همچنین از اسماعیل که عموی اوست به پدر تعبیر کرده است [v]

پس بخوبی روشن گردیده که آزر پدر حقیقی ابراهیم نبوده و ناچار در او عنوانی بوده است که بخاطر آن عنوان او پدر خطاب کرده است. چون در لغت بعضی از اوصاف و عناوین وجود دارد که مصحح اطلاق پدر بر دارنده آن است، از آن جمله جد، عمو، پدرزن و هر کسی است که زمام امور آدمی را در دست دارد و هر کسی که بزرگ و فرمانروای قوم است و این گونه اطلاقات مجازی منحصر در لغت عرب نیست. [vi]