القاب حضرت زهرا (س)

در روایات و منابع اسلامی برای حضرت زهرا (س) چه لقب هایی بیان شده است؟

القاب حضرت زهرا (س) در احادیث

در این نوشته، لقب هایی که در روایات – در قالب حدیث و یا زیارت – آمده است، و برای آن حدیث و روایتی یافتیم، ذکر می شود.

1. حضرت امام صادق (ع) فرمود: «حضرت فاطمه (س) را نُه نام نزد حق تعالی است: فاطمه، صدّیقه، مبارکه، طاهره، زکیّه، راضیه، مرضیه، محدّثه و زهرا».[1]
2. «طهر»، «مطهّره»، «تقیّه» و «نقیّه»؛ همان طور که در بخشی از زیارت امام رضا (ع) چنین آمده است: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی فَاطِمَةَ بِنْتِ نَبِیک وَ زَوْجَةِ وَلِیک وَ أُمِّ السِّبْطَینِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَینِ سَیدَی شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ الطُّهْرِ الطَّاهِرَةِ الْمُطَهَّرَةِ التَّقِیَّةِ النَّقِیَّة»؛[2] خدایا! رحمتت را بر فاطمه بفرست که دختر پیامبر و همسر ولی تو و مادر دو سبط پیامبرت یعنی حسن و حسین که دو سرور جوانان اهل بهشت هستند، می باشد، خدایا! رحمتت را بر فاطمه بفرست که عین پاکی، پاک، پاکیزه و پرهیزکار است.

همچنین در زیارت حضرت زهرا(س) می خوانیم: «السَّلامُ عَلَیک أَیتُهَا الطَّاهِرَةُ الْمُطَهَّرَةُ»؛[3] سلام بر تو ای پاک و پاکیزه.

وجه نام گذاری فاطمه زهرا(س) به لقب های شریف «طاهره، طُهر و مطهّره»؛ به جهت بودن یکی از مصادیق آیه تطهیر است.

3. «حوراء»، «علیمه»، «معصومه»، «فاضله»، «رشیده»، «صادقه» و «غرّاء»: همان طور که در بخش هایی از زیارت حضرت زهرا(س) چنین آمده است: السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ، السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ نَبِیِّ اللَّهِ، السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ حَبِیبِ اللَّهِ، السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ خَلِیلِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ صَفِیِّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ أَمِینِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ خَیْرِ خَلْقِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ أَفْضَلِ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ خَیْرِ الْبَرِیَّةِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا سَیِّدَةَ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا زَوْجَةَ وَلِیِّ اللَّهِ وَ خَیْرِ خَلْقِهِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا أُمَّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الصِّدِّیقَةُ الشَّهِیدَةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الرَّضِیَّةُ الْمَرْضِیَّةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الصَّادِقَةُ الرَّشِیدَةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْفَاضِلَةُ الزَّکِیَّةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْحَوْرَاءُ الْإِنْسِیَّةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا التَّقِیَّةُ النَّقِیَّةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْمُحَدَّثَةُ الْعَلِیمَةُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْمَعْصُومَةُ الْمَظْلُومَةُ، السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الطَّاهِرَةُ الْمُطَهَّرَةُ، السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْمُضْطَهَدَةُ الْمَغْصُوبَةُ، السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْغَرَّاءُ الزَّهْرَاءُ، السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا فَاطِمَةُ بِنْتَ مُحَمَّد رَسُولِ اللَّهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُه. [4]

معانی لقب های گفته شده چنین است:

حوراء: یعنی فرشته ای که هرگز حیض نمی بیند و استحاضه نمی شود.[5] یعنی حضرت زهرا(س) صفات فرشتگان را دارد.[6]

علیمه: دارای علم و دانش برتر و آگاه به علوم پیامبران.[7]

معصومه: دارای ملکه عصمت.

فاضله: برتری در فضایل اخلاقی و بزرگی نسبت به بانوان عالم.[8]

رشیده: رشد یافته و رستگار.[9]

صادقه: راستگو.

غرّاء: نورانی و درخشان.[10]

4. «منصوره»: در روایتی از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که؛ نام حضرت زهرا(س) در آسمان «منصوره» و در زمین «فاطمه» است.[11] در ادامه روایت آمده: «در زمین فاطمه نامیده شد؛ برای این که شیعیان وی از آتش جهنّم حفظ می شوند و دشمنانش از دوستی و محبت وی که نجات بخش است، محروم می مانند و این است معنای کلام خداوند که می فرماید: «و در این روز (قیامت)، مؤمنان به سبب نصرت و یاری خداوند شادمان می گردند»،[12] و منظور از نصرت و یاری خداوند همین نصرت خداوند برای شیعیان و دوست داران فاطمه است که به شفاعت و یاری فاطمه از آتش دوزخ نجات می یابند.[13]
5. «مضطهدة»: در زیارت حضرت زهرا(س) می خوانیم: «السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْمُضْطَهَدَةُ الْمَغْصُوبَةُ»،[14] و «مضطهدة»؛ یعنی مضطرّ و مظلوم[15](کسی که به او ظلم شده است). به همین جهت، به آن حضرت «مظلومه» هم لقب داده شده است، همان طور که در زیارت نامه امام حسین(ع) در نیمه ماه شعبان، می خوانیم: «وَ أُمِّکَ الْمَظْلُومَةِ الطَّاهِرَةِ الْمُطَهَّرَة».[16]
6. «بتول»(پارسا و پاکدامن)[17]: حضرت امام علی(ع) فرمود: «از پیغمبر اکرم پرسیدند معنای کلمه «بتول» چیست؟ زیرا ما از شما شنیدیم که می فرمودید مریم و فاطمه، بتول هستند، آن حضرت فرمود: بتول آن زنی است که هرگز خون حیض نبیند؛ زیرا حیض برای دختران پیامبران ناپسند است».[18]
7. «حُرّة»(بانوی آزاده)[19]: ابن عباس گوید در سفر صفین خدمت امیر المؤمنین(ع) بودم چون به نینوا در کنار فرات رسید،. .. فرمود: «عیسی با حواریون خود نشستند و گریستند و ندانستند برای چه گریه می کنند و چرا نشستند، حواریون گفتند: ای روح خدا و کلمه او! چرا گریه می کنید؟ عیسی بن مریم(ع) فرمود: شما می دانید این چه زمینی است؟ گفتند نه، گفت این زمینی است که در آن جگر گوشه رسول احمد و جگر گوشه حُرّه طاهره بتول همانند مادرم را، می کشند…».[20]
8. «مریم کبری»؛ در روایتی از امام کاظم(ع) نقل شده است که، پیامبر اکرم(ص) به امام علی(ع) فرمود: «… هَذِهِ وَ اللَّهِ سَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ هَذِهِ وَ اللَّهِ مَرْیَمُ الْکُبْرَی ».[21]
9. «مشکات»؛ بر اساس روایات، یکی از مصادیق و تطبیقات «مشکات»[22] در آیه شریفه «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاةٍ فیها مِصْباحٌ»[23] حضرت فاطمه زهرا(س) دانسته شده است؛ همان طورکه امام صادق(ع) فرمود: «مشکات، فاطمه (س) است».[24]

به همین جهت، «مشکات» در نظر علمای شیعه[25] به عنوان یکی از القاب حضرت فاطمه زهرا(س) نام برده شده است، چنانچه علامه مجلسی(ره) در بخش زندگی¬نامه حضرت زهرا(س) در «بحارالانوار» چنین می نویسد: «أبواب تاریخ سیدة نساء العالمین و بضعة سید المرسلین و مشکاة أنوار أئمة الدین…».[26] 

پی نوشت:

________________________________________

[1]. طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، ج 1، ص 290، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، 1417ق.

[2]. شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا (علیه السلام)، محقق و مصحح: لاجوردی، مهدی، ج 2، ص 268، نشر جهان، تهران، چاپ اول، 1378ق.

[3]. سید ابن طاووس، علی بن موسی، الإقبال بالأعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی السنة، محقق و مصحح: قیومی اصفهانی، جواد، ج 3، ص 165، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ اول، 1376ش.

[4]. همان، ص 164 – 165.

[5]. شامی، یوسف بن حاتم، الدر النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم، ص 456، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، 1420ق.

[6]. مجلسی، محمد باقر، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، محقق و مصحح: رجائی، مهدی، ج 9، ص 27، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، قم، چاپ اول، 1406ق.

[7]. مجلسی اول، محمد تقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: موسوی کرمانی، سید حسین، اشتهاردی، علی پناه، طباطبائی، سید فضل الله، ج 5، ص 345، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور، قم، چاپ دوم، 1406ق.

[8]. روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج 5، ص 345.

[9]. «رشیدة»، مؤنث «رشید» که به این معانی آمده است: رشد یافته، رستگار، دلیر، نیک اندام، راست قامت. (فرهنگ فارسی معین، واژه رشید).

[10]. ر.ک: لغت نامه دهخدا، واژه «غراء».

[11]. شیخ صدوق، معانی الاخبار، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، ص 396، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، 1403ق؛ فرات کوفی، ابوالقاسم، تفسیر فرات، تحقیق: محمودی، محمد کاظم، ص 321 – 322، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، 1410ق.

[12]. روم، 4 – 5.

[13]. معانی الاخبار، ص 396 – 397.

[14]. الإقبال بالأعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی السنة، ج 3، ص 165.

[15]. لغت نامه دهخدا، واژه «مضطهد».

[16]. الإقبال بالأعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی السنة، ج 3، ص 343.

[17]. فرهنگ فارسی معین، واژه «بتول».

[18]. معانی الاخبار، ص 64.

[19]. فرهنگ فارسی معین، واژه «حرّة».

[20]. شیخ صدوق، الامالی، ص 597 – 598، اعلمی، بیروت، چاپ پنجم، 1400ق.

[21]. ابن طاووس، علی بن موسی، طرف من الأنباء و المناقب، محقق و مصحح: عطار، قیس، ص 169، انتشارات تاسوعا، مشهد، چاپ اول، 1420ق؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 22، ص 484، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1403ق.

[22]. ر.ک: سید محمد حسین، طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 15، ص 141 و 142، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417ق.

[23]. نور، 35: «خداوند نور آسمان¬ها و زمین است مثل نور خداوند همانند چراغ¬دانی است که در آن چراغی (پر فروغ) باشد».

[24]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 480، دار الحدیث، قم، چاپ اول، 1429ق.

[25]. ر.ک: مولی صالح مازندرانی، شرح أصول الکافی، با تعلیقات محقق شعرانی، تصحیح: غفاری، علی اکبر، ج 5، ص 213، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1388ق؛ میر جهانی طباطبائی، سید حسن، جنة العاصمة، ص 134، بیت الزهراء، مشهد، چاپ اول، 1426ق؛ موسوی، سید محمدباقر، الکوثر فی أحوال فاطمة بنت النبی الأعظم علیهما السلام، ج 2، ص 30، دلیل ما، قم، چاپ اول، 1386ش؛ حسن زاده آملی، حسن، هزار و یک کلمه، ج 4، ص 505، بوستان کتاب، قم، چاپ سوم، 1381ش.

[26]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 43، ص 2، دارالکتب الاسلامیة، تهران، چاپ دوم، 1363ش.