نظریات اصلی در جامعه شناسی خانواده

بحث و بررسی در مورد خانواده از دیرباز مورد توجه و علاقه اندیشمندان در جوامع مختلف بوده است.
 

از دهه ۱۹۳۰ به بعد از میان جامعه شناسان، ویلیام اف آگ برن یکی از اولین جامعه شناسان متخصص در حوزه خانواده به بررسی وضعیت خانواده امریکایی پرداخت (آگ برن، .۱۹۳۴، ص ۶۶۷). هرچند بسیاری با تحلیل او در این زمینه موافق نبودند، ولی بحث از تغییر کارکردهای خانواده در میان جامعه شناسان خانواده محوریت یافت. او مدعی شد که خانواده در دوره جدید کارکردهای گذشته اش را از دست داده و کارکردهای محدودی را نگاه داشته است.
 
از نظر او خانواده در گذشته ضمن اینکه واحد فرهنگی اجتماعی بود، واحدی اقتصادی نیز به شمار می آمد. بدین لحاظ با محوریت عنصر اقتصادی (واحد کار از قبیل زمین و مزرعه) همه افراد سه نسل با یکدیگر جمع بودند و فامیلی بزرگ را تشکیل می دادند (هاومن و لهتینن، ۱۹۸۶، ص ۷). آنان کمتر به فکر نیازهای فردی بودند؛ درکی از درآمد فردی که منشا سرمایه گذاری و پس انداز باشد، نداشتند؛ هر آنچه در واحد کار به دست می آمد به طور جمعی و بر اساس تقسیم کار اجتماعی سنتی توزیع و مصرف می شد. با تغییرات صورت گرفته از طریق صنعتی شدن، از اهمیت کار روی زمین و مزرعه کاسته شد و بر اهمیت کار در واحدهای اقتصادی و تجاری جدید، خدماتی شهری و روستایی وابسته به شهرها که به توانایی فردی تکیه داشت، افزوده شد.

ین اولین گام در تغییر خانواده از ساختار سنتی (گسترده) به ساختار جدید (هسته ای) شد. البته تغییر کارکردهای خانواده و تبدیل خانواده گسترده به هسته ای در همه جا یکسان نیست. به طور خاص، با نوع خاص خانواده تحت عنوان خانواده ستاکی روبه روییم. در این خانواده با وجود اینکه اعضا دور از خانواده هستند ولی هنوز عضو خانواده باقی می مانند.
 

فهم کار کردهای خانواده با مقایسه آن با دیگر گروههای اجتماعی ممکن می شود. خانواده هم یک گروه اجتماعی خاص است: خانواده گروه اجتماعی با روابط طولانی و زمان دار است. در حالی که دیگر گروه های اجتماعی پیوستگی روابطشان در زمان تعریف شده است. از طرف دیگر، در خانواده انواع روابط از قبیل دوستی، عشق، تولیدمثل، همیاری، حمایت، گفتگو و خوردن و غیره وجود دارد، در حالی که گروه های دیگر اجتماعی یکی از انواع روابط فوق در آن وجود دارد. مثلا گروه دوستان بیشتر به روابط خودمانی محدود مربوط است.
 

 بحث و بررسی در مورد خانواده از دیرباز مورد توجه و علاقه اندیشمندان در جوامع مختلف بوده است. موضوعاتی چون ازدواج، طلاق، مشکلات درون خانواده، فرزند آوری، کهنسالی و اختلافات فامیلی در سطح خانواده کوچک یا نظام قبیله ای از مهم ترین موضوعات بوده است. با مراجعه به تاریخ اجتماعی جوامع، اطلاعات و داوری های متعددی در این مورد وجود دارد. مطالعه در مورد خانواده به دو دوره مربوط می شود: دوره کلاسیک و دوره جدید.
 

در دوره کلاسیک دو نوع توجه نسبت به خانواده وجود داشته است: ملاحظه خانواده به لحاظ فلسفی و اخلاقی و نگاه مردم نگارانه.
 
گروهی از صاحب نظران حوزه خانواده با نگاه فلسفی و اخلاقی به خانواده به داوری پرداخته اند. از آن میان می توان به نظریات سقراط، افلاطون، ارسطو، فارابی، ابن سینا، اخوان الصفا، خواجه نصیرالدین طوسی و بسیاری از دیگر متفکران دوره معاصر در ایران و جهان اشاره کرد. این گروه به جای بیان وضعیت اجتماعی، اقتصادی و سیاسی خانواده به بیان الزام های متعدد در بقای خانواده و نقش آفرینی آن در سامان یافتن خانواده اشاره کرده اند. از نظر این گروه (مدافعان یا مخالفان خانواده) دستیابی به اهداف اجتماعی از طریق خانواده بر اساس توجه به اصول و مبانی امکان پذیر است.
 
کارهای مردم نگارانه در گذشته در قالب سفرنامه ها تنظیم شده است. سیاحان با گرایش های فرهنگی و سیاسی متفاوت در بیان وضعیت فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی دیگر ملل و فرهنگ ها بر آمده اند. عده ای از آنان با دقت بیشتری به بیان وضعیت فرهنگی و اجتماعی اقدام کرده اند. در این میان خانواده و مسائل آن مورد توجه قرار گرفته است. این نوع کارها اصلی ترین منبع داوری ما در مورد گذشته خانواده در جهان است.
 
 یکی از اصلی ترین منابع موجود در میان مسلمانان کتاب سفرنامه ابن فضلان است. ابن فضلان به هر جایی که سفر کرده، به مسائلی چون شیوه ازدواج، فرزندآوری و اختلافات قبیله ای خانوادگی و مراسم خانوادگی اشاره کرده است. اگر متن سفرنامه ابن فضلان را از سنخ کتب مردم نگاری و مردم شناسی بدانیم، می توانیم ادعا کنیم که مردم نگاران و مردم شناسان اولین گروه محققان خانواده بوده اند.
 

 در دوره جدید افزون بر سیاحان، مردم نگاران، مردم شناسان، سیاستمداران، علمای اخلاق و فلاسفه، و جامعه شناسان نیز به بحث درباره خانواده پرداخته اند. حاصل کار آنان موجب شکل گیری حوزه جدیدی در جامعه شناسی با عنوان «جامعه شناسی خانواده» شده است. آنان خانواده را یکی از نهادهای اجتماعی مرتبط با دیگر نهادها در نظر گرفته و بر اساس نوع نظریه ای که داشتند به تحلیل آن پرداخته اند. جامعه شناسان پس از کارهای چارلز داروین به خانواده توجه کرده اند.
 

نویسنده: تقی آزادارمکی

 
منبع: کتاب «جامعه شناسی خانواده ایرانی»