روش های برخورد با مشکلات از نگاه نهج البلاغه (بخش اول)

خداوند برای امتحان و رشد دادن انواع مشکل‏ ها را سر راه انسان قرار می‏ دهد تا با آنها دست و پنجه نرم کند و رشد نماید.

وقتی ما زندگی انسانی را به ذهن می‏ آوریم، رنج ‏ها و مشکلات حصه بزرگی از زندگی او را در برمی‏ گیرند. همانطور که یک کوهنورد ماهر برای رسیدن به قله کوه مراحل سختی را می‏ گذراند یا یک شناگر موج‏ه ای متعددی را پشت سر می‏ گذراند و به هدف خویش دست پیدا می ‏کند، انسان‏ها هم در مواجهه با مشکلات و مصائب هستند. بعضی با فائق آمدن بر مشکلات پیروز می‏ شوند و بعضی در مقابل آنها سر تسلیم فرود می ‏آورند. آنها که در برابر مشکلات همچون کوه می ‏ایستند ویژگی‏ هایشان چیست؟ چه ترفندهایی را بکار می‏ گیرند؟

ما در این مقاله با یاری گرفتن از کلام امیرمؤمنان علی(ع) روش برخورد با مشکلات را مرور می ‏کنیم:

در اولین مرحله ما باید مشکل را بشناسیم تا بتوانیم با آن مبارزه کنیم. وقتی دو ورزشکار می‏ خواهند با یکدیگر مبارزه کنند، درباره ویژگی‏ های یکدیگر اطلاعاتی به دست می ‏آورند و از طریق این اطلاعات خود را برای مقابله با حریف آماده می ‏سازند. شناخت مشکلات، نخستین مرحله برخورد است.

الف. مصیبت ‏هایی که لازمه طبیعت و فطرت انسانی است، مانند مرگ.
ب. مشکلاتی که خدا برای توانا ساختن انسان قرار داده است. بعضی از این مشکلات انسان را از نظر جسمانی محکم می‏ سازد و بعضی‏ ها از نظر معنوی.

یک استاد بیولوژی (BIOLOGY) شاگردان خودش را درس می‏ داد که پروانه چگونه از قالب بیرون آمده و به شکل پروانه در می‏آید. او به شاگردان خودش گفت که وقتی پروانه تلاش می‏ کند که از قالب بیرون بیاید هیچ کس در بیرون آمدن، به او کمکی نکند. این را گفت و از کلاس بیرون رفت. شاگردان منتظر بودند. پروانه برای بیرون آمدن تلاش می‏ کرد. دانشجویی از راه ترحم کمک کرد و قالب را شکست. پروانه بیرون آمد اما چند دقیقه بعد مرد. وقتی استاد برگشت، علت مرگ را جویا شد. او گفت پروانه برای بیرون آمدن سعی می‏ کند و رنج و زحمت می‏ کشد، این رنج و زحمت همانند ورزشی است که بال و پر او را تقویت می‏ کند و او را برای زندگی در این دنیا آماده می ‏گرداند. این دانشجو نگذاشت که او با تلاش خودش را تقویت کند، ضعیف ماند و نتوانست زنده بماند.

حضرت علی(ع) در نامه معروف خودش به عثمان بن‏حنیف می‏ فرماید: «الا ان الشجره البریه اصلب عودا و الروائع الخضره ارق جلودا و النباتات البدویه اقوی و قودا و ابطا خمودا(۱)؛ آگاه باشید درختان بیابانی، چوب‏ شان سخت‏ تر و درختان کناره جویبار پوست‏ شان نازک‏تر است. درختان بیابانی که با باران سیراب می‏ شوند آتش چوب شان شعله ‏ورتر و پر دوام ‏تر است. مراد امام این است که چون درخت‏ های بیابان در شداید و سختی ‏ها رشد و نمو می ‏کنند، از درختان دیگر سخت‏ تر هستند.

حضرت علی(ع) می‏ فرماید: «و لکن اللّه‏ یختبر عباده بانواع الشدائد و یبتلیهم بضروب المکاره اخراجا للتکبر من قلوبهم و اسکانا للتذلل فی نفوسهم و لیجعل ذلک ابوابا فتحا الی فضله و اسبابا ذللا لعفوه(۲)؛ خداوند همواره بندگان خود را به انواع شداید مواجه می‏کند و اقسام کوشش‏ها و مجاهدت‏ها را پیش پای آنها می‏ گذارد، تکالیفی گوناگون برخلاف طبع آسایش‏طلب آنها بر آنها مقرر می‏ دارد تا غرور و تکبر از دلشان بیرون رود، نفوس ‏شان به عبودیت خدا رام گردد و این وسیله ‏ای است برای اینکه درهای فضل و رحمت پروردگار به روی آنها گشوده شود. این اصل هم برای افراد است و هم برای ملت‏ها. لذا ایشان در جای دیگر می‏ فرماید: «و لم یجبر عظم احد من‏الامم الا بعد ازل و بلاء؛(۳) خدا هرگز استخوان شکسته ملتی را بازسازی نفرمود مگر پس از آزمایش‏ ها و تحمل مشکلات.» خداوند برای امتحان و رشد دادن انواع مشکل‏ ها را سر راه انسان قرار می‏ دهد تا با آنها دست و پنجه نرم کند و رشد نماید.

حضرت علی(ع) می ‏فرماید: «و قدّر الارزاق فکثرها و قللها و قسمها علی الضیق و السعه فعدل فیها لیبتلی من اراد بمیسورها و معسورها و لیختبر بذلک الشکر و الصبر من غنیها و فقیرها ثم قرن بسعتها عقابیل فاقتها و بسلامتها طوارق آفاتها و بفرج افراحها غصص اتراحها و خلق الآجال فاطالها و قصّرها و قدّمها و اخّرها؛(۴) روزی انسان‏ها را اندازه‏ گیری و مقدر فرمود. گاهی کم و زمانی زیاد و به تنگی و وسعت به گونه ‏ای عادلانه تقسیم کرد تا هر کس را که بخواهد با تنگی روزی یا وسعت آن بیازماید، و با شکر و صبر، غنی و فقیر را مورد آزمایش قرار دهد. پس روزی گسترده را با فقر و بیچارگی درآمیخت و تندرستی را با حوادث دردناک پیوند داد، دوران شادی و سرور را با غصه و اندوه نزدیک ساخت، اجل و سرآمد زندگی را مشخص کرد، آن را گاهی طولانی و زمانی کوتاه قرار داد و مقدّم یا مؤخر داشت.» ممکن است اینجا سؤال پیش بیاید که خدا چرا بندگان خودش را امتحان می ‏کند؟ مگر نه این است که او آگاه بر همه پوشیدگی ‏ها است؟ متفکر شهید استاد مطهری می ‏فرماید:  «امتحان اگر فقط به معنی به کار بردن میزان و مقیاس برای کشف مجهولی باشد، البته درباره خداوند صحیح نیست.

امتحان معنی دیگر هم دارد و آن از قوّه به فعل آوردن و تکمیل است. خداوند که به وسیله بلایا و شداید امتحان می‏ کند، به معنی این است که به وسیله اینها هر کسی را به کمالی که لایق آن است می‏ رساند. فلسفه شداید و بلایا فقط سنجش وزن و درجه و کمیت نیست. همچنین زیاد کردن وزن و بالا بردن درجه و افزایش دادن به کمیت است. خداوند امتحان نمی‏ کند که وزن واقعی و حد و درجه معنوی و اندازه شخصیت کسی معلوم شود، امتحان می‏ کند یعنی در معرض بلایا و شداید قرار می‏ دهد که بر وزن واقعی و درجه معنوی و حد شخصیت آن بنده افزوده شود. امتحان نمی‏ کند که بهشتی واقعی و جهنمی واقعی معلوم شود. امتحان می‏ کند و مشکلات و شداید به وجود می‏ آورد تا آنکه می‏ خواهد به بهشت برود در خلال همین شداید خود را شایسته و لایق بهشت کند و آن که لایق نیست سر جای خود بماند.»(۵) مشکلاتی که سبب آنها گناه انسان‏ها است. این یک حقیقتی است که دین بیان می ‏کند که در این جهان همه مشکلات حساب مادی ندارند بلکه برخی از مشکلات به امور معنوی هم پیوند دارند.

امام(ع) چنین می ‏فرماید:«ان‏اللّه‏ یبتلی عباده عند الاعمال السیئه بنقص الثمرات و حبس البرکات و اغلاق خزائن الخیرات لیتوب تائب و یقلع مقلع و یتذکر متذکر و یزدجر مزدجر …(۶)؛ خداوند بندگان خود را که گناهکارند با کمبود میوه ‏ها و جلوگیری از نزول برکات و بستن در گنج‏های خیرات، گرفتار می‏ کند. برای آنکه توبه‏ کننده باز گردد. گناهکار دل از معصیت بکند. و پند گیرنده پند گیرد و بازدارنده راه نافرمانی را بر بندگان ببندد.»

مشکلات برای انسان‏ها مفید هستند هم از نظر مادی و هم از نظر معنوی. فایده معنوی این است که انسان به سوی خدا متوجه می‏ شود و گناهانش کم می‏ گردد و برای توبه و استغفار زمینه می‏ یابد. امام در این باره می‏ فرماید: «کلما کانت البلوی و الاختبار اعظم کانت المثوبه و الجزاء اجزل …؛(۷) هر مقدار آزمایش و مشکلات بزرگتر باشد ثواب و پاداش نیز بزرگتر خواهد بود.» البته مشکلات و مصیبت‏ ها زمینه‏ ساز رشد و پاک شدن و تعالی یافتن هستند و کسانی که با مشکلات در می‏ افتند و جهاد و مبارزه می ‏کنند و از آنها عبرت می ‏گیرند، سود می ‏برند ولی کسانی که عبرت نمی ‏گیرند و مبارزه نمی‏ کنند، رشد نمی ‏یابند و پاک نمی‏ شوند.

نکته دیگر اینکه کافی نیست ما مشکلات را بشناسیم بلکه باید حد و اندازه آنها را بسنجیم. بعضی‏ ها مشکلات کوچک را خیلی بزرگ می‏ شمارند و در مقابل آن خود را می‏ بازند و توان تصمیم ‏گیری را از دست می ‏دهند و به مشکلات بزرگتر گرفتار می‏ گردند. امیرالمؤمنین(ع) شاید با توجه به همین نکته می‏ فرمایند: «من عظّم صغارالمصائب ابتلاه‏اللّه‏ بکبارها؛(۸) کسی که مصیبت‏ های کوچک را بزرگ شمارد خدا او را به مصیبت ‏های بزرگ مبتلا خواهد کرد.»

ادامه دارد ….

منبع : حوزه نت