اسلام و سقط جنین

چکیده: سقط جنین، به معنای پایان یافتن بارداری در هر مرحله‌ای است که زندگی نوزاد در جریان است. از همین روی این مسئله و بررسی آن از دیرباز مورد توجه اندیشمندان و پزشکان بوده است. در این نوشتار به بررسی نگاه اسلام به مسئله سقط جنین می پردازیم. با ما همراه باشید. 

تعداد کلمات ۱۱۷۰ / تخمین زمان مطالعه ۶ دقیقه

 مسئله مهم دیگری که در این بخش باید به آن پرداخت، دیدگاه اسلام درباره «سقط جنین» است، که فمینیست ها آن را مظهر آزادی و حق زن برای کنترل بدن خویش می دانند. پرسش این است که: دیدگاه اسلام درباره سقط جنین چیست؟
 

سقط جنین از مسائلی است که از دیرباز در جوامع مطرح بوده و یکی از موضوعات اساسی نظام حقوق کیفری را تشکیل می داده است. اکثر قریب به اتفاق انسان ها از تمدن های گوناگون، چه بر پایه ادیان بزرگ دنیا و چه بر اساس مقررات قانونی و چه طبق نظرسنجی های عمومی در گذشته و حال، همواره با سقط جنین به شدت مخالف بوده اند. بیشتر ادیان سقط جنین را گناه و یا جرم می دانند. در سال ۱۸۶۹ کلیسای کاتولیک رم، یگانه مرجع دینی مطلق درباره سقط جنین شد، و از آن زمان، جنین از بدو بسته شدن نطفه انسان تلقی و سقط آن گناه محسوب می شده است. پیش از آن در قرون وسطا، سنت آگوستین اعتقاد داشت که سقط جنین حتی به مراتب از قتل هم بدتر است؛ زیرا جنین را از غسل تعمید محروم و از ورود روحی انسانی به بهشت جلوگیری می کند (گاردنر، ۱۳۸۶، ص ۲۶۲) برخلاف این اندیشه ها، در تفکر لیبرالیستی غرب به دلیل باور به اصالت فرد و منافع فردی، زنان مالک جسم خویش اند، و بر این اساس اگر آنان جنین خود را مانع آسایش و رفاهشان یافتند، می توانند به سادگی او را بکشند و قانون نیز از آنان حمایت می کند (آیت اللهی، ۱۳۸۱، ج۳، ص۱۱۹). اما اسلام در این باره چه می گوید؟
 

نوع نگاه اسلام به مسئله سقط جنین، با رویکرد فمینیستها مخالف است. از نگاه اسلام سقط جنین جرمی بزرگ شمرده شده که مرتکب آن مستحق مجازات است؛ زیرا در این دیدگاه برخلاف اندیشه فمینیستی، حیات انسان از بدو تولد آغاز نمی شود، بلکه هستی انسان در دوران جنینی شروع می شود، و حتی پیش از تشکیل نطفه نیز کانون توجه قرار می گیرد؛ از این رو اسلام به جوانان جامعه اسلامی سفارش می کند که در انتخاب همسر، معیارهایی را در نظر بگیرند که به ایجاد نسل سالم و صالح منجر شود؛ و همچنین در چگونگی ارتباط جنسی با همسر و در تغذیه و نوع رفتارها در دوران بارداری، به اموری توجه می کند که موجب تولد نوزادی سالم و صالح شود. روشن است که در این نگرش، سلب زندگی از جنین جرم به شمار می آید؛ چراکه موجودیت انسان از زمان پیوند در سلول جنسی اولیه آغاز می گردد، و از بین بردن آن در هر مرحله ای، نابودی مرحله ای از انسانیت به شمار می آید که در مسیر فعلیت و بروز هویت انسانی قرار گرفته است (همان)
در اندیشه اسلام آنچه مهم است، حیات انسان است. هیچ انسانی نه تنها حق ندارد به دیگران آسیبی وارد کند، بلکه حتی از آسیب رساندن به عضوی از اعضای خود نیز منع شده است. در نگاه اسلام، حیات انسان، چه مادی و چه معنوی از آن خداوند است و هیچ انسانی بدون اذن الهی حق تصرف در آن را ندارد؛ از این رو خودکشی و از بین بردن حیات خویشتن نیز امری ممنوع و حرام است. روشن است لازمه چنین نگاهی حرمت سقط جنین است.
اندیشمندان مسلمان با استفاده از متون دینی و با تقسیم بندی دوران جنینی به پیش از ولوج (دمیدن روح) و پس از آن، نظریات فقهی گوناگون درباره سقط جنین بیان نموده اند؛ اما آنچه مسلم است و هیچ کدام از اندیشمندان مسلمان در آن تردید ندارند، این است که سقط جنین به مثابه حکم اولی در شریعت اسلام حرام است. این حکم از مسلمات دین اسلام است و درباره حرمت قطعی آن به حکم اولی، خواه پیش از ولوج روح و خواه پس از آن، هیچ اختلافی بین فقها وجود ندارد (محسنی، (بی تا)، ص ۶۹).
آیات و روایات بسیاری در زمینه حرمت سقط جنین وارد شده است، که در ادامه به برخی از آنها اشاره می کنیم. خداوند در قرآن می فرماید: «نفسی را که خداوند حرام کرده جز به حق (قصاص) به قتل برسانید. (انعام، ۸۲). از این آیه استفاده می شود که هرچه عنوان «نفس» بر آن اطلاق می شود، محترم است و حق حیات دارد و سلب حیات از آن حرام است؛ بنابراین، اگر به جنین حتی پیش از ولوج روح، نفس اطلاق شود، سلب حیات از آن حرام است.
اسحاق بن عمار می گوید: از امام کاظم (علیه السلام) پرسیدم: آیا زنی که از ادامه حاملگی خود می ترسد، می تواند دارویی استعمال کند تا جنین خود را سقط کند؟ حضرت پاسخ دادند: «جایز نیست». اسحاق می گوید: به حضرت عرض کردم: اگر حمل آن زن در مرحله نطفه باشد، چطور؟ حضرت فرمود: «خلقت انسان، همان نطفه است» (حر عاملی، ج۱۹، بی تا، ص۱۵).
پس بر اساس متون دینی، حکم اولیه سقط جنین حرمت است. اما فقهای امامیه اتفاق دارند که هرگاه حیات مادر متوقف بر سقط جنینی باشد که روح در آن دمیده نشده است، و به حد انسانی کامل که به او لفظ «انسان» یا «نفسه محترمه» صدق کند، نرسیده باشد، سقط آن جایز است؛ زیرا حیات مادر از نظر شارع مهم تر است (نوذری، ۱۳۸۴، ص ۵۶). برخی فقها، خون خطر جانی مادر را که ناشی از ادامه حاملگی باشد نیز مجوز سقط جنین در این مرحله می دانند (مکارم شیرازی، ۱۳۸۳، ص۲۲۸). اما پس از دمیدن روح، جنین مانند زن باردار، انسان کامل به شمار می آید.
درباره سقط جنین در این مرحله، دیدگاه های گوناگون وجود دارد. برخی عقیده دارند اگر وضعیت به گونه ای باشد که ادامه حاملگی برای زن خطر جانی داشته باشد، سقط جنین جایز است؛ زیرا مسئله از باب تزاحم فرض می شود و جان مادر از اهمیت بیشتری برخوردار است. اما برخی دیگر عقیده دارند که اگر مسئله از باب تزاحم باشد، جان مادر در مقایسه با جنین باید کانون بحث قرار گیرد؛ زیرا دلیلی بر اهمیت جان مادر در مقایسه با جنین وجود ندارد؛ افزون بر اینکه مشهور فقها تفاوتی بین مجازات جنایت بر مادر و جنین قائل نشده اند، بلکه در هر دو مورد، حکم به قصاص داده اند. (النجفی، ۱۴۰۴ق، ج۴۳، ص ۳۸۱).
به هر حال مسلم این است که در اسلام، سقط جنین امری مذموم و حرام است، و خواست مادر، به تنهایی مجوز سقط جنین نخواهد شد؛ هرچند در مواردی ویژه چون حفظ حیات مادر، البته پیش از ولوج روح در بدن جنین، سقط آن جایز خواهد بود. دیدگاه اسلام در زمینه حقوق جنین دیدگاهی میانه است؛ یعنی هم با آزادی بی قید و شرط سقط جنین مخالف است و هم حکم به حرمت مطلق آن نمی دهد، بلکه با ارج نهادن به جنین در تمام مراحل تکامل، هر گونه تعرض و آسیب رساندن به آن را، به جز در موارد استثنایی که در بحث های گذشته به آن اشاره شد، نهی کرده است. در این دیدگاه صرف نظر از تفاوت هایی که در زمینه پیدایش حیات در جنین به چشم می خورد، بر اصل حمایت از حق حیات جنین به مثابه موجودی که شخصیت انسانی دارد، اتفاق نظر وجود دارد و سقط فقط در موارد محدود و خاص مجاز است.