انواع خانواده از نگاه جامعه شناسی (بخش اول)

خانواده با توجه به مقتضیات و شرایط متعدد به انواع گوناگون تقسیم می شود. خانواده شهری، روستایی، ایلی، جدید، قدیم، بزرگ و کوچک، اسلامی، غربی، ایرانی و غیرایرانی و امثال آن با توجه به جایگاه فرهنگی و اجتماعی و وضعیت جغرافیایی انواع متعدد خانواده است. با وجود این در حوزه علوم اجتماعی در بیان انواع خانواده به ساختار درونی آن توجه می شود. در اولین نگاه دو نوع خانواده در طول تاریخ وجود داشته است: خانواده گسترده و هسته ای، خانواده گسترده بر خانواده هسته ای به لحاظ تاریخی مقدم است. به همین دلیل در آغاز وضعیت خانواده گسترده و سپس خانواده هسته ای مطرح می شود.

قدیم ترین نوع خانواده در جهان است که به صورته ای متعدد بروز کرده است. دو نوع متداول آن عبارت اند از: خانواده با حضور سه نسل و خانواده با حضور برادران و همسران و فرزندانشان در یک مکان. متداول ترین نوع خانواده گسترده ، حضور والدین (پدربزرگ ها و مادربزرگ ها)، پدران و مادران همراه با فرزندانشان در یک مکان است. این نوع خانواده از طریق شبکه خویشاوندی، فرهنگ مشترک، نظام اقتصادی مشترک، محل مسکونی واحد و علایق و حمایت های عاطفی سامان می یابد. به همین دلیل مرگ یکی از افراد در خانواده گسترده به پایان آن نمی انجامد در صورتی که با مرگ پدر یا مادر در خانواده هسته ای این نوع خانواده پایان می یابد.

با توجه به تحولات صورت گرفته در جهان امروزی، خانواده از وضعیت گسترده به هسته ای تبدیل شده است. خانواده هسته ای متشکل از والدین با فرزندان یا بدون فرزندان است. جدایی محل کار از محل زندگی، اهمیت حضور زنان در جامعه، نقش و اهمیت آموزش و تحصیلات برای والدین و فرزندان، آزادی فردی، کاهش اقتدار والدین و بزرگان در خانواده، و غیره موجب هزینه مند شدن خانواده و فایده اقتصادی آن شده است. همچنین به سبب اهمیت توانایی و انتخاب فردی، تحرک جامعه بیشتر شده و افراد به لحاظ جغرافیایی و محلی در حال جابه جایی هستند. تحرک اجتماعی در جامعه جدید به دلیل اهمیت فردی بسیار زیاد است .

در خانواده هسته ای رابطه مردان، زنان و کودکان در مقایسه با خانواده گسترده دچار تغییرات عمده ای شده است. ساختار قدرت، نحوه انتخاب همسر، فرزندآوری، اجرای مراسم خانوادگی، تقسیم کار در خانواده، نحوه مشارکت در امور داخل خانه و جامعه، آینده نگری در مورد فرزندان و بسیاری از امور دیگر اصلی ترین مسائل داخل خانواده هسته ای در دوران جدید است.

بیشتر افراد در دنیای جدید (خصوصا جوانان) در طول زندگی متعلق به دو نوع خانواده هسته ای هستند. خانواده هسته ای که فرد در آن متولد شده است و به آن خانواده راهیابی گویند؛ زیرا در این خانواده فرد جهت زندگی و اجتماعی شدن و راه وارد شدن به زندگی و حیات اجتماعی را می آموزد و دیگر خانواده هسته ای که از طریق ازدواج و فرزندآوری ایجاد می شود و به آن خانواده فرزندزایی گویند.

در جهان و ایران یک صورت واحد از خانواده هسته ای وجود ندارد؛ زیرا این نوع خانواده به لحاظ شرایط مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی صورت های متعددی یافته است. به طور خاص با شکل های متفاوت خانواده هسته ای در ایران روبه رو هستیم که در آینده نزدیک نیز همچنان وجود خواهند داشت از قبیل ۱) خانواده هسته ای مستقل زن و شوهری، (۲) خانواده هسته ای سنتی وابسته، ۳) خانواده هسته ای پیوست دار، (۴) خانواده هسته ای مهاجر، ۵) خانواده گسترده سنتی، ۶) خانواده گسترده بازسازی شده در پی فشارهای اقتصادی (مهاجرت، بی کاری و مسکن) (بهنام، ۱۳۸۳، ص ۱۹۲).

در جوامع، صورت ها و انواع متفاوتی از خانواده به لحاظ تبار، سکونت، نوع اقتدار و نوع ازدواج وجود دارد (کمیر و دیگران، ۱۹۸۷، ص ۳۶۸) که در ادامه به بیان آنها می پردازیم.

الف) انواع خانواده بر اساس تبار. بر این اساس سه نوع خانواده وجود دارد:

ب) انواع خانواده بر اساس سکونت. بر اساس محل سکونت نیز سه نوع خانواده وجود دارد:
۱٫  خانواده مادرمکان. زوجین با خانواده مادری زندگی می کنند.
۲٫  خانواده پدرمکان. زوجین با خانواده پدری زندگی می کنند.
۳٫ خانواده نومکان. خانواده نومکانی خانواده ای است که محل زندگی زوجین از زندگی والدین و اقوامشان جداست. جدایی مکانی خانواده از خانواده والدین موجب تغییر ساختار قدرت در خانواده می شود.

ادامه دارد…

نویسنده: تقی آزادارمکی

منبع: کتاب «جامعه شناسی خانواده ایرانی»