عوامل موثر در فرآیند تصمیم گیری قسمت دوم

 در قسمت اول مقاله توضیحاتی درباره ی دیگر عوامل مهم در فرآیند تصمیم گیری و پایداری آن صحبت کردیم. در این قسمت  نیز به توضیح مختصر درباره برخی از مهارتهای فردی که در فرآیند تصمیم گیری ما را یاری می رسانند، بحث خواهیم کرد.

هرکسی که شناختی واقع بینانه تر از خود داشته باشد میتواند تصمیمی درست بگیرد.

منظور ما از خودآگاهی در اینجا یعنی بررسی و شناخت واقع گرایانه باورها، ارزش ها، احساسات، آرمان ها و توانایی های بالقوه و بالفعل خود و استفاده از آنها در تصمیم گیری ها به گونه ای که به نفع خود و روابط با دیگران باشد. مهارت خودآگاهی شامل نگرش های مربوط به خود یعنی تسلط بر هیجان های خود، آگاهی از ضعف های خود و تمایلات و ترس ها و انزجارهای خویش است. انسان هر چه بیشتر خود را بشناسد و درک بهتری از ویژگی های خود داشته باشد، احتمال رشد استقلال و اعتماد به نفس را در خود افزایش داده و زمینه را برای پذیرش بهتر دیگران تقویت کرده است.

تفکر انتقادی

همه ما بارها با واژه تفکر انتقادی برخورد کرده ایم، اما معنی آن چیست؟ بعضی افراد ممکن است تصور کنند که این مفهوم به ایراد گرفتن و اشکال تراشی از ایده های دیگران بر می گردد، اما معنی این اصطلاح چنین نیست. به طور کلی تفکر انتقادی، ایجاد و پرورش یک فاصله احساسی و عقلانی میان خود و ایده ها و نظرها است؛ چه این نظرها متعلق به خودتان باشد و چه دیگران، تا بتوانید حقیقت و اعتبار و معقول بودن و کارایی مسائل را بهتر درک کنید.
تفکر انتقادی، هنر اندیشیدن درباره افکار، روش ها، راه های بهتر، و فرایندی کاملاً هدفمند است که با قضاوت و شناخت در راستای حل مسائل و تصمیم گیری همراه است. [۱] تفکر انتقادی یعنی شک معقول و منطقی، به این مفهوم که در پدیده ها شک کنیم، اما در آن شک باقی نمانیم و با استفاده از تفکر خلاق راه های بهتری را نیز جست و جو کنیم.
[۱] خسرو امیر حسینی؛ مهارت اساسی زندگی «تفکر انتقادی»؛ ص ۸۲٫

تفکر خلاق

تفکر خلاق دیدن مسائل از زاویه دیگر است. در این تفکر مشکل به عنوان مزاحم به حساب نمی آید، بلکه یک فرصت برای راه حل های نو و بدیع تلقی می شود. در پژوهش های متعارف تصمیم گیری اغلب به توصیف فعالیت هایی که در فرایند تصمیم گیری رخ می دهند پرداخته می شود، اما چگونگی شناخت مسئله یا فرصت تصمیم و از آن مهم تر چگونگی ابداع گزینه ها، بسیار در گرو تفکر خلاق است. برای اینکه مسائل تصمیم، تحمیل شرایط و اقتضائات و فشارهای ناشی از ناکامی در رسیدن به اهداف سازمانی نباشد، باید گامی فراتر گذاشت و به فرصت های تصمیم متمرکز شد.
برخورد انفعالی، گذشته و حال گرا باید جای خود را به برخورد آینده گرا و تعاملی بدهد. منتظر ماندن و دست روی دست گذاشتن تا پیشامد و مشکل پیشقدم شود و سپس برای آن به دنبال راه حل باشیم، حرکتی لاک پشتی در محیط متلاطم و پر تغییر است.

اعتماد به نفس

افرادی که دارای اعتماد به نفس بالایی هستند، قدرت تصمیم گیری بالاتری دارند و در شرایط بحرانی قادر به تصمیم گیری های مناسب تری هستند، در حالی که افراد دارای اعتماد به نفس پایین، اغلب در تصمیم گیری های خود دچار مشکل می شوند. آنها شاید برای امور خیلی جزئی، زمان خیلی زیادی صرف کنند تا به تصمیم گیری مناسب برسند و برخی از این افراد حتی از شرایطی که آنها را ناگزیر از تصمیم گیری می کند، فرار می کنند. به همین علت این افراد خطرپذیری کمتری از خود نشان می دهند.

مشورت پذیری

از خصوصیات تصمیم گیرندگان موفق این است که آنها خود را نیازمند راهنمایی های دیگران می بینند و افراد خاصی را که می توانند کمک ویژه ای به فرایند تصمیم گیری کنند، شناسایی کرده و از آنها راهنمایی و مشاوره می گیرند. فرایند مشورت گرفتن نوعی بهره گیری از دانش و تفکر دیگران است که موجب استحکام در تصمیم ها می شود.

انعطاف پذیری [۱]

استفاده از نظر دیگران و اطلاعات جدید مستلزم آن است که ذهن شما نسبت به مفاهیم و ایده های جدید باز باشد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده اند:
تدبیر حکمت آمیز آن است که کار را با صاحب نظران در میان گذارده و از صلاحدید آنان پیروی کنی و هرگاه خردمند صاحب نظری دلسوزانه و از روی پند و اندرز پیشنهادی داد، آن را بپذیری و مبادا با چنین کسانی مخالفت ورزی که راه نابودی خود را هموار ساخته ای. [۲]
[۱] Flexibility.
[۲] «إِذَا أَشَارَ عَلَیْکَ الْعَاقِلُ النَّاصِحُ فَاقْبَلْ ـ وَ إِیَّاکَ وَ الْخِلَافَ عَلَیْهِمْ فَإِنَّ فِیهِ الْهَلَاک» (محمدباقر مجلسی؛ بحارالانوار؛ ج ۷۲، ص ۱۰۵).

دانش و اطلاعات درباره مشکل یا موقعیت

آگاهی [۱] مهم ترین لازمه اخذ تصمیم های صحیح و به معنای فهم عمیق از عوامل دخیل در تصمیم است. خداوند متعال خطاب به مؤمنان این گونه می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید، هنگامی که در راه خدا گام بر می دارید تحقیق کنید». [۲] کسب اطلاع و آگاهی در همه تصمیم ها می تواند به هدایت تصمیم به مسیری بهتر کمک کند.
هر چه فرد اطلاعات و آگاهی های بیشتری در زمینه موضوع مورد تصیم گیری داشته باشد، قدرت تصمیم گیری فرد بالاتر خواهد بود. آنچه در بیشتر موارد فرد را با شکست در تصمیم گیری مواجه می کند، نداشتن اطلاعات و تخصص کافی است؛ برای مثال، مسئله تصمیم گیری درباره انتخاب رشته تحصیلی، نمونه ای از مواردی است که به داشتن اطلاعات از شرایط رشته ها نیاز دارد. اگر فرد شناخت کاملی از زمینه ای که رشته تحصیلی مورد نظر به آن می پردازد نداشته باشد، به احتمال زیاد انتخاب درستی که با زمینه علایق و استعدادهای او همخوانی داشته باشد، نخواهد داشت.
[۱] Knowledge.
[۲] «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَتَبَیَّنُوا» (نساء: ۹۴).

ارزش ها و باورها

ارزش، یعنی آنچه برای فرد مهم است؛ ارزش ها همان اصول ارزیابی هستند که از آنها برای ارزیابی پیامدهای اقدام به یک کار یا در مقابل اقدام نکردن به آن و انتخاب از میان گزینه های پیشنهادی استفاده می کنیم. ارزش ها از جنس معیارها و اهداف هستند و معیارهای دینی، اصول اخلاقی، اولویت ها و مطلوب های شخصی را شامل می شوند.
در هر تصمیم گیری، ارزش ها اهمیت بنیادی دارند و گزینه ها فقط ابزاری برای تحقق ارزش ها هستند، بنابراین هنگام تفکر باید نخست بر ارزش ها تمرکز کرد و نه بر گزینه هایی که احتمال دارد این ارزش ها را محقق سازند. تفکر ارزشی اساساً از دو فعالیت تشکیل می شود: نخست درباره چیستی خواسته هایمان تصمیم می گیریم و سپس چگونگی تحقق آنها را مشخص می کنیم.

آینده نگری و عاقبت اندیشی

یکی دیگر از ویژگی های تصمیم گیری مؤثر این است که تصمیم با تدبیر و عاقبت اندیشی توأم باشد، به این معنا که اخذ تصمیم بدون اندیشه، سرانجام نمی تواند به صورت یک تصمیم خوب و مؤثر باشد. از امام صادق علیه السّلام نقل شده که مردی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و عرض کرد:
ای رسول خدا، مرا نصیحت کن و به من اندرزی ده. حضرت فرمود: اگر نصیحت کنم عمل می کنی؟ مرد گفت: آری، ای رسول خدا. پیامبر دوباره فرمود: اگر نصیحت کنم عمل می کنی؟ مرد پاسخ داد: آری. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بار دیگر سخن خویش را تکرار کرد و آن مرد نیز پاسخ مثبت داد. آن گاه پیامبر فرمود:پس من تو را سفارش و نصیحت می کنم که هر زمان برای کاری تصمیم گرفتی، در عاقبت آن بیندیشی؛ پس چنانچه عاقبت آن خیر و صلاح بود، انجامش بدهی و اگر عاقبت آن گمراهی و تباهی بود، از آن دست کشی و رهایش سازی. [۱]
اگر در تصمیم ها با آینده نگری و عاقبت اندیشی، زوایا و جوانب گوناگون مسئله را بررسی کرده و آمادگی لازم را کسب کنید، تصمیمات استوارتر و متقن تری اتخاذ می کنید و میزان موفقیت و اثربخشی تصمیم های شما افزایش می یابد. مولای متقیان حضرت علی علیه السّلام در یکی از سخنان گهربار خود درباره آینده نگری و دوراندیشی می فرماید: «کسی که در پیامدها و عواقب کار دقت کند، از گرفتاری ها در امان ماند». [۲]
بنابراین تصمیم گیری صحیح و منطقی آن است که پیش از اتخاذ هر نوع تصمیمی، جوانب گوناگون و پیامدهای احتمالی آن بررسی و ارزیابی شود، تا از استعدادها و امکانات موجود به صورت درست و منطقی بهره برداری شود. اگر تصمیم گیری ها بدون بررسی همه جانبه و بدون آینده نگری و توجه به پیامدهای احتمالی آنها گرفته شود، تصمیمات اتخاذ شده از اتقان و استواری لازم برخوردار نبوده و موجب هدر رفتن استعدادها، امکانات و منابع خواهند شد.

[۱] «… فَإِنِّی أُوصِیکَ إِذَا أَنْتَ هَمَمْتَ بِأَمْرٍ فَتَدَبَّرْ عَاقِبَتَهُ فَإِنْ یَکُ رُشْداً فَامْضِهِ وَ إِنْ یَکُ غَیّاً فَانْتَهِ عَنْه» (محمدباقر مجلسی؛ بحارالانوار؛ ج ۶۸، ص ۳۳۹).
[۲] «… من نظر فی العواقب سلم من النّوائب» (همان، ج ۷۴، ص ۱۶۹).

قاطعیت در تصمیم گیری

یکی از ویژگی های تصمیم گیری مؤثر و موفقیت آمیز، قاطعیت و ثبات در تصمیم گیری است. تصمیم گیری آن گاه مؤثر و کارا خواهد بود که از درجه قاطعیت و ثبات لازم برخوردار باشد. هنگامی که همه زوایای یک مسئله سنجیده شده و جوانب گوناگون آن و بررسی شد، تردید و دودلی جایی ندارد و لازم است نسبت به اتخاذ تصمیم و اجرای آن اقدام قاطع انجام گیرد.
قاطعیت معقول و ثبات پس از بررسی جوانب گوناگون مسئله، نقش مهمی در حل و فصل امور و دستیابی به اهداف دارد و اگر سستی و تردید و احتیاط بیش از حد در فرد وجود داشته باشد، کارها در زمان مناسب خود انجام نمی گیرد.البته قاطعیت به معنای دقت نکردن در تصمیم گیری، بررسی نکردن جوانب گوناگون مسئله، تصمیم گیری عجولانه، استبداد، برخورد خشن و انعطاف نداشتن در تصمیم نیست، بلکه قاطعیت یعنی وقتی اطلاعات لازم درباره یک مسئله جمع آوری شد، نظرها و پیشنهادهای گوناگون به دست آمد، بهترین راه حل مشخص شد و زمینه اجرای عمل فراهم بود، باید با قاطعیت کامل و ثبات لازم، تصمیم مناسب اتخاذ شود و با جدیت به مرحله اجرا در آید.
امیر مؤمنان حضرت علی علیه السّلام به منظور تبیین اهمیت و ضرورت قاطعیت و ثبات و جدیت در تصمیم، قاطعیت را یکی از صفات برجسته پیامبران الهی می داند و می فرماید: «خداوند سبحان، پیامبران و فرستاده های خود را در تصمیم ها دارای قدرت و قاطعیت قرار داد». [۱]
[۱] «… وَ لَکِنَّ اللهَ جَلَّ ثَناؤُهُ جَعَلَ رُسُلَهُ أُولِی قُوَّهٍ فِی عَزَائِمِ نِیَّاتِهِم» (یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج ۴، ص ۹۹).

توان خطرپذیری [۱]

احتمال خطر و نبود اطمینان در عین حال که می توانند اضطراب آور باشند، یکی از اجزای اصلی زندگی فعال را تشکیل می دهند. بدون خطرپذیری انسان قادر به رشد و پیشرفت در زندگی نخواهد بود. از طرفی خطرپذیر نبودن به معنی داشتن زندگی ایمن نیست، چون هیچ چیز در جهان دائمی نیست و تغییرات در شرایط و حالات زندگی به طور مداوم پیش می آید. شرایط فعلی شما تغییر خواهد یافت، حتی اگر شما دست به تغییری نزنید.
به یاد داشته باشید هر رفتاری در زندگی خطر متناسب با خود را دارد، حتی زمان هایی که ما به دنبال دلیل نمی رویم خطر به خاطر طبیعت زندگی و اجتماع به دنبال ما می آید. غذا خوردن احتمال دارد با مسمومیت و غیره همراه شود، ولی در صورت نخوردن نیز مرگ را به دنبال دارد. تعامل اجتماعی ممکن است با سرایت بیماری همراه باشد، رانندگی یا پرواز با تصادف همراه است، ولی شما باید با جامعه تعامل داشته باشید و به سفر بروید. بنابراین خطرهای معمول زندگی را انکار نکنید، ولی به سبب آن نیز از زندگی معمول کناره گیری نکنید.
[۱] Risking.

مبنع : کتاب بیا تصمیم بگیریم