یاس و ناامیدی در نوجوان

 در بین انواع مشکلات نوجوانان و جوانان، یکی از مشکلاتی که از خود آنان می شنویم و یا در رفتار آنها مشاهده می کنیم، بیشتر ارزشیابی غیر منصفانه آنان از مشکلاتشان است. نگرش های یأس آور، از جمله این ارزشیابی های نوجوانان از مشکلات خودشان است. نوجوانانی که با کمترین مشکلی مأیوس می شوند و آینده را تیره و تار می بیند، دست از کار می کشند و زانوی غم بغل می کنند؛ همه راه ها را به روی خود بسته می بینند و گاهی هم اقدام به خودکشی می کنند.
در روایات معصومان درباره یأس و ناامیدی، روایات بسیاری وارد شده است و این حالت روانی را آغاز بسیاری از مشکلات معرفی کرده اند: حضرت علی (علیه السلام) فرمودند: أعظم البلاء انقطاع الرجاء؛[۱] «بزرگترین بلا، ناامیدی است».
در روایت دیگری حضرت علی (علیه السلام) ناامیدی را عامل خودکشی بیان می کنند: قتل القنوط صاحبه؛[۲] «ناامیدی صاحب خود را می کشد».
قرآن کریم، ناامیدی از رحمت پروردگار را صفت انسان های کفرپیشه می داند و می فرماید: لا ییأس من روح الله الا القوم الکافرون؛[۳] «از رحمت خدا ناامید نشود، مگر گروه کافران».

 عوامل مختلفی می تواند در ایجاد یأس و ناامیدی در نوجوانان مؤثر باشد که به بعضی از آنها اشاره می کنیم:

موفقیت مداری: اکثر جوامع و فرهنگ ها موفقیت دارند و بر توفیق و پیروزی فرد ارج فراوان می نهند. همه انتظار دارند در امتحانات، بهترین نمره ها را بگیرند، در کار خود بهترین پیشرفت و کارایی را نشان دهند، در مسابقاتی که شرکت می کنند، برنده شوند؛ اگر چنین اتفاقی نیفتد، دچار یأس و ناامیدی می شوند؛ در حالی که باید محور توانایی همراه با مقدار فعالیت در رسیدن به هدف، ملاک ارزش گذاری رفتار باشد.

مقایسه های غلط: هریک از نوجوانان، از هنگام تولد دایما در زمینه های مختلف و گوناگونی چون زیبایی، قد و قامت، میزان هوش، قدرت و توانایی، پیشرفت تحصیلی، درستی و صداقت و هزاران مورد دیگر، با دیگران مقایسه می شوند و در هر مورد که احساس ضعف یا کمبود کنند، با دیدی مأیوسانه به زندگی نگاه می کنند.

درک غیر واقعی از توانایی ها و سطح آرزوها: هر فردی، برای دست یافتن به ایدئال های پیوسته خود واقعی خویش را با خود ایدئال مقایسه می کند، و این کار را حتی با علم به اینکه غیرمنصفانه است، انجام می دهد. نوجوان، موفقیت ورزشی خود را در حد یک ورزشکار حرفه ای انتظار دارد و در پیشرفت های تحصیلی، بر اساس معیارهایی که دیگران برای او تعیین می کنند، از خود انتظار دارد نه بر اساس توانایی هایی که خود دارد؛ لذا هنگامی که به هدف ها و آمال خویش نمی رسد، احساس ناامیدی می کند.

قضاوت های نادرست: ممکن است نوجوان درباره نقاط مثبت و موفقیت های دیگران قاضی خوبی باشد، ولی در مورد شکست های خویش قاضی باانصافی نباشد و بر اساس بزرگ نمایی شکست ها و تعمیم دادن آنها به همه مسائل زندگی، روح یأس را بر خود غالب کند.

ناکامی ها: هر فردی برای نیل به هدف برانگیخته می شود و تا رسیدن به هدف، همچنان برانگیخته باقی می ماند. چنانچه پاره ای از عوامل محیطی و یا درونی فرد، مانع رسیدن او به هدف گردند، خشم و ناامیدی به وی دست خواهد داد.

 شاید با جرئت بتوان گفت: روش هایی که در تعالیم اسلامی برای درمان ناامیدی ذکر شده است، از هر روشی مفیدتر و مناسب تر باشد.

در تعالیم اسلامی روش های مختلفی برای مبارزه با یأس و ناامیدی مطرح شده است که به بعضی از آنها اشاره می کنیم.

۱. اصلاح نگرش به عالم هستی: طرز تفکر فرد نسبت به این عالم، در شیوه برخورد او با مشکلات نقش زیادی دارد. فردی که خود را در حضور خدا میداند و آنچه در این جهان برایش اتفاق می افتد، امتحان الهی تلقی می کند، برخوردش با سختی های زندگی، امیدوارکننده است و از سختی ها ناامید نمی شود؛ از این رو توجه به عوامل زیر، می تواند در درمان یأس و ناامیدی مؤثر باشد.

۲. تقویت ایمان به خدا: اعتقاد به خدا مرتبه ای از ایمان، در قلب فرد ایجاد می کند. وجود ایمان در فرد، نحوه تفکر و شیوه زندگی او را متحول می کند و از نظر روانی، با وجود اینکه برآوردی صحیح از توانمندی هایش دارد، در رویارویی با رویدادها و مشکلات، بر خداوند تکیه دارد و خود را قدرتمند می بیند؛ همچنین در مصایب، خود را تنها و بی کس نمی داند و برای حفظ آرامش خود، به وعده های الهی امیدوار است. قرآن کریم در این باره می فرماید: الذین آمنوا وتطمن قلوبهم بذکر الله ألا بذکر الله تطمئن القلوب؛[۴] کسانی که ایمان آورده اند و قلب هایشان با نام خدا آرام می گیرد. آگاه باشید که با یاد خدا، دلها آرام می گیرد.

٣. تغییر بینش نسبت به سختی ها: هنگامی که فرد با سختی ها مواجه می شود، نوع نگرش او در سازگاری با آنها بسیار مؤثر است. اگر فرد به دنبال یک زندگی آرام و به دور از رنج و سختی باشد، تحمل فشارها و سازگاری با آنها برای او بسیار مشکل تر است؛ زیرا انتظار و توقع آنها را ندارد؛ ولی اگر وقوع سختی ها را اجتناب ناپذیر بداند، خود را برای مقابله با آنها آماده می کند. در تعالیم اسلامی، بر نگرش دوم تأکید شده است: لقد خلقنا الإنسان فی کبد؛[۵] «ما انسان را در سختی آفریدیم.»
اکثر جوامع و فرهنگ ها موفقیت دارند و بر توفیق و پیروزی فرد ارج فراوان می نهند. همه انتظار دارند در امتحانات، بهترین نمره ها را بگیرند، در کار خود بهترین پیشرفت و کارایی را نشان دهند، در مسابقاتی که شرکت می کنند، برنده شوند؛ اگر چنین اتفاقی نیفتد، دچار یأس و ناامیدی می شوند؛ در حالی که باید محور توانایی همراه با مقدار فعالیت در رسیدن به هدف، ملاک ارزش گذاری رفتار باشد.

علاوه بر این، اگر فرد به حکمت وقوع سختی ها توجه داشته باشد، می داند که فشارها برای تکامل فردی و اجتماعی او ضرورت دارد و در ورای آنها خبر انسان نهفته است.
قرآن کریم می فرماید: فعسى أن تکرهوا شیئا ویجعل الله فیه خیرا کثیرا؛[۶] «چه بسا امری را خوش نمی دارید، اما خداوند در آن، مصلحت فراوان قرار داده است.»

۴٫ توکل بر خدا: توکل بر خدا، به معنای تکیه کردن بر خدا، در همه امور است. در رویارویی با امور ناامیدکننده به دو دسته از عوامل نیاز است تا بتوان بر یأس خود غلبه کرد و به موفقیت دست یافت: الف) فراهم آوردن اسباب طبیعی: ب) شرایط روانی خاصی که بتوان بهتر با مسائل مواجه شد. توکل باعث فراهم شدن این شرایط روانی است. توکل، باعث تقویت اراده و عدم تأثیر عوامل مخل روانی می شود.[۷]

۵٫ تکلیف مداری جانشین موفقیت مداری: اگر کسی به دنبال تکلیف باشد، هیچ گاه در رویارویی با شکست مأیوس نخواهد شد. قرآن کریم می فرماید: قل هل تربصون بنا إلا إحدى الحسنیین؛[۸] «بگو: آیا درباره ما، جز یکی از دو نیکی را انتظار دارید؟ (پیروزی یا شهادت)».
اگر فرد به دنبال انجام وظیفه باشد، در ناکامی ها هم احساس پیروزی خواهد کرد؛ زیرا به تکلیف خود عمل کرده است و شکست را امتحان الهی می داند و خود را با دیگران مقایسه نمی کند؛ چون بر اساس توانایی که دارد، مکلف بوده است،[۹] نه بر اساس قدرت دیگران با ایدئال ها.

۶٫ صبر و بردباری: اگر انسان در تضادهای فردی و اجتماعی ای که در زندگی با آنها مواجه می شود، صبور نباشد، گاهی نه تنها مشکل او برطرف نمی شود، بلکه پیچیده تر نیز می گردد. اگر فردی در مقابل ناکامیها ناامید شود، تعادل روانی خود را از دست خواهد داد و نسبت به مشکلات شرطی خواهد شد اگر بار دیگر با چنین مشکلی مواجه شود، آن را شدیدتر تلقی خواهد کرد، اما اگر در رویارویی با مشکل، خود را از قبل آماده کرده باشد، راحت تر می تواند با آن کنار بیاید.
إن تصبروا و تتوا فإن ذلک من عزم الأمور؛[۱۰] «اگر استقامت کنید و تقوا پیشه سازید، شایسته تر است زیرا این از کارهای مهم و قابل اطمینان است».

۷٫ تفریحات سالم: باید در زندگی روزمره، تقویت کنندهایی یافت که به فرد روحیه دهد و به او آرامش بخشد. امام رضا (علیه السلام) فرمودند: اجعلوا لأنفسکم حظا من الدنیا واستعینوا بذلک على أمور الدنیا؛[۱۱] «خود را از مواهب دنیا بی نصیب مسازید و با استفاده از لذت های دنیوی، خود را برای انجام تکالیف آماده سازید».
مسافرت رفتن، گردش در طبیعت و نگاه کردن به مناظر طبیعی، از جمله آب و سبزه، موجب زدودن غم و اندوه و یأس از فرد و پدید آمدن نشاط می شود. ورزش نیز از اموری است که در متون اسلامی، برای نشاط جسمی و روانی فرد سفارش شده است.[۱۲]

۸ دعا کردن: از جمله راه های معنوی۔ عاطفی، دعا کردن است. انسانی که از دعا محروم است، هنگام بروز مشکلات، خود را تنها می بیند، ولی فردی که از خداوند کمک می خواهد، تکیه گاه پرقدرتی برای خود بر می گزیند. وقتی از همه اسباب مادی قطع امید کرد، متوجه وجودی ماورای طبیعت می شود. در دعا، نوعی رابطه عاطفی بین انسان و خداوند برقرار می شود.

 ۹٫ توسل به معصومان (علیهم السلام): پیامبر (صلی الله علیه و آله) و ائمه (علیهم السلام) واسطه فیض جهان هستی هستند.[۱۳] توسل به آنها، تأثیر روانی خاصی، مشابه توکل دارد؛ به علاوه، برقراری رابطه با کسانی که در نظام هستی قدرت تصرفی بیش از سایر انسانها دارند، به انسان امید می بخشد و فرد، احساس تنهایی و درماندگی نمی کند.

۱۰. نماز خواندن: نماز، نوعی یاری جستن از خداوند با آداب مخصوص است. در قرآن آمده است: استعینوا بالصبر والصلاه…؛[۱۴] «از شکیبایی و نماز، یاری جوئید.»
رابطه عاطفی ای که در این حالت بین نمازگزار و خداوند برقرار می شود، روح و روان او را تقویت می کند و مایه احساس آرامش وی می گردد. او با تلاوت إیاک نعبد وإیاک نستعین به خود امید می بخشد که بزرگترین باور و مددگار را دارد و نباید هیچ گاه ناامید شود.

منبع: کتاب «با دخترم (ویژه والدین و مربیان دختران نوجوان)»
نویسنده: علی احمد پناهی و داود حسینی

پی نوشت :
[۱] . محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، ج ۱، ص ۷۱۵۴٫
[۲] . همان.
[۳] . یوسف، آیه ۸۷٫
[۴] . رعد، آیه ۲۸٫
[۵] . بلد، آیه ۴٫
[۶] .نساء، آیه ۱۹٫
[۷] . ام. رابین دیماتئو، روانشناسی سلامت، ترجمه محمد کاویانی و همکاران، ج۲، ص۷۵۷.
[۸] توبه آیه ۵۲٫
[۹] . بقره، آیه ۲۸۶٫
[۱۰] . آل عمران، آیه ۱۸۶٫
[۱۱] . محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۷۸، ص۳۵۱.
[۱۲] . همان، ج۷، ص۳۲۲-۲۲۱٫
[۱۳] .شیخ عباس قمی، مفتاتیح الجنان، زیارت جامعه کبیره.
[۱۴] . بقره، آیه ۴۵٫