چهار عنصر و مزاج بدن را بشناسید
در علوم سنتی، اساس آفرینش و ماده المواد تشکیل دهنده ی عالم را چهار عنصرِ آتش، هوا، آب و خاک می دانستند.هر کدام از این چهار عنصر دارای مزاج یا طبع مخصوصی هستند؛ گرمی همواره بالا قرار می گیرد، بنابراین دو عنصر هوا و آتش که در بالا قرار دارند، گرم هستند و دو عنصر آب و خاک در پایین جو قرار دارند؛ چون سرد و سنگین هستند. برای اینکه از وضعیت مزاجی خود و عزیزانتان آگاه شوید، با ما همراه باشید
عنصر | طبع |
آتش | گرم و خشک |
هوا | گرم و تر |
آب | سرد و تر |
خاک | سرد و خشک |
مزاج های چهارگانه [۳]
مزاج ها به «سرد/ گرم» و «تر/ خشک» تقسیم می شوند.
معنای سردی و گرمی در طب سنتی [۵]
حال در این مثال ها فرقی نمی کند که دارچین داغ شده باشد یا نشده باشد. ماست اگر هم فرضاً داغ شود و سپس مصرف شود، پس از هضم کبدی، سردی به بدن عارض می کند. مثلاً آب سرد است، آب جوش هم سرد است؛ هر چند در ابتدا مقداری گرمای معده را بالا می برد. [۶]
گفته شد که همه چیز در عالم، مزاج دارد. مثلاً مزاج زنجبیل، گرم و خشک است و برای بیماری هایی که ریشه در سردی دارند، تجویز می شود. کاهو و کتان سرد؛ طلا و پشم، گرم هستند. هل و آویشن خشک هستند و خرفه و هندوانه تر هستند.
حرارت غریزی و رطوبت اصلی [۷]
طفل در حین ولادت، دارای یک حرارت غریزی و رطوبت اصلی است که این دو لازمه ی زندگی اند. حرارت غریزی برای تداوم حیات و رطوبت اصلی برای رشد است. [۸] نکته ای که در بحث حرارت غریزی و رطوبت اصلی وجود دارد، این است که روغن عمر (رطوبت اصلی) در هر حال باید مصرف شود و به شعله (گرمی غریزی) تبدیل شود؛ بنابراین در طول زندگی، رطوبت بدن برای گرمی مصرف می شود و چراغ عمر رو به خاموشی می گراید. اگر چراغ، چراغ سالمی باشد و تنظیم شده کار کند ـ یعنی دود نداشته باشد ـ باعث می شود روغن دیرتر مصرف شود و شعله هم سبز بسوزد. در مورد بدن هم همین طور است؛ اگر بدن تدبیر شود و سالم باشد، گرمی و رطوبت آن دیرتر نابود می شود و عمر افزایش می یابد.
نابودی حرارت غریزی و رطوبت اصلی، باعث حدوث امراض و ضعف و کاهش عمر می شود. با افزایش سن، این دو رو به نقصان می گذارند تا این که با نابود شدن رطوبت یا حرارت غریزی، عمر انسان پایان می پذیرد.
عواملی که باعث نابودی حرارت غریزی و رطوبت اصلی می شوند از این قرارند؛ خوردن آب یخ، مواد مخدر، پرخوری، غم و اندوه، ورزش در حال گرسنگی، سرمای شدید، جماع زیاد و رعایت نکردن همه ی اصول حفظ سلامتی.
مزاج سنین عمر [۹]
در طول حیات به مرور گرمی کم می شود و سردی جایگزین آن می شود. در سن میان سالی مزاج به سمت سردی و خشکی پیش می رود و در سن پیری، به خاطر از بین رفتن رطوبت اصلی و غلبه ی زیاده از حد خشکی بر بدن، رطوبت غریبه بر بدن عارض می شود؛ به خاطر غلبه ی رطوبت، گرمی کاهش می یابد و در نهایت، باعث خاموشی و سردی کامل بدن می شود؛ به این فرایند، مرگ طبیعی گفته می شود.
دوره سنی | بازه زمانی | مزاج سن |
مرحله رشد | از تولد تا ۳۰ سالگی | گرم و تر |
سن جوانی | ۴۰ ـ ۳۰ | گرم و خشک |
میان سالی | ۴۰ ـ ۶۰ | سرد و خشک |
پیری | ۶۰ سالگی به بالا | سرد و تر |
مزاج جنس مذکر و مؤنث
مزاج فصول سال
فصل | طبع |
بهار | گرم و تر |
تابستان | گرم و خشک |
پاییز | سرد و خشک |
زمستان | سرد و تر |
اخلاط چهارگانه [۱۰]
هر خلط دارای یک مزاج است که در جدول زیر آورده شده است:
امزجه اربعه | اخلاط اربعه |
گرم و خشک | صفرا |
گرم و تر | دم |
سرد و تر | بلغم |
سرد و خشک | سودا |
پی نوشت:
[۱] طب سنتی ایران، ص ۲۴٫
[۲] خاک و آب و هوا و آتش موجود در طبیعت، ترکیبی از خاک و هوا و آتش و آب عنصری هستند که با هم ترکیب شده اند و سنگ ها و گیاهان و حیوانات را به وجود آورده اند. طبق قول برخی از حکما این عناصر اساساً به صورت عنصری یافت نمی شود، ولی برخی می گویند شاید در مرکز زمین، خاک عنصری یافت شود.
[۳] خلاصه الحکمه، ج ۱، ص ۴۰٫
[۴] همان، ص ۴۴٫
[۵] بحث تفصیلی مزاج و تطبیق آن با طب مدرن در پاورقی های ذخیره ی خوارزمشاهی، ج ۱، ص ۵۶ ـ ۹۲ آمده است.
[۶] مفاهیم مزاج، ص ۲۰٫
[۷] خلاصه الحکمه، ج ۲، ص ۷۹۸ ـ ۷۹۹٫
[۸] حرارت غریزی و رطوبت اصلی همانند مفاهیم گرمی و سردی از مفاهیم بنیادین طب سنتی می باشد. همان طور که برای ساخت یک میز هم به چوب نیاز داریم و هم به نجار (فاعل) برای رشد بدن و ساخته شدن تک تک اعضا هم به ماده که همان رطوبت غریزی است نیاز داریم و هم به حرارت که همان فاعل است.
[۹] ذخیره ی خوارزمشاهی، ج ۱، ص ۱۵٫
[۱۰] طب سنتی ایران، ص ۲۹٫ منبع : برگرفته از کتاب زندگی سالم؛ نویسنده: امیر حسین شهگلی