آشنایی با انواع اسهال و درمان آنها

در اصطلاح عوام اسهال را دفع مدفوع روزانه به صورت شل یا آبکی، همراه با افزایش قابل توجه دفعات اجابت مزاج می‌دانند. اما از نظر علمی مدفوع با حجم مایع ۳۰۰ سی سی به بالا در ۲۴ ساعت و وزن مدفوع بالای ۲۰۰ گرم در روز را اسهال می‌گویند. ولی مورد دیگری داریم که دفعات اجابت مزاج بالا است ولی اسهال حقیقی نداریم و این حالت را (اسهال کاذب) می‌نامند. در این اسهال خروج مکرر و متناوب حجم‌های کم مدفوع به دلایل مختلف داریم که به جای آن ترشحات مخاطی چسبناک و کف آلود که گاهی به سختی با آب پاک می‌شوند دیده می‌شود. این درواقع به خاطر یبوست، سندرم روده تحریک پذیر، اختلال عصبی، حرکتی در عضلات و اسفنکترهای دخیل در دفع مدفوع است که باعث تحریک ترشح مخاطی می‌شوند. این ترشحات مخاطی جمع شده ایجاد فشار و احساس دفع را در فرد به وجود می‌آورند، لذا او مکرر به دستشویی می‌رود ولی دفع مدفوع یا بسیار ناچیز است یا اصلاً مدفوع وجود نخواهد داشت و فقط ترشحات مخاطی دارد. اگر هم مدفوع باشد اول مدفوع ناچیز که معمولاً هم قوام سختی دارد خارج شده و بعد ترشحات مخاطی دفع می‌گردند و به هر حال این شرایط ایجاد اسهال کاذب می‌کند که گاهی حتی با بی اختیاری مدفوع همراه می‌شود. بدین لحاظ فرد از نظر روانی و اجتماعی شدیداً آزرده می‌شود و بیمار با شکایت از بیماری خود به عنوان اسهال نزد پزشک می‌رود در حالی که درواقع اسهال ندارد و اشکال در جای دیگر است. درمان این نوع اسهال، رفع همان عامل زمینه‌ای خواهد بود که باعث ایجاد آن گردیده است.

انواع اسهال حقیقی

تقسیم بندی‌های مختلفی برای اسهال‌های حقیقی وجود دارد که به هریک از جنبه‌ی خاصی پرداخته خواهد شد اما مهم‌ترین جنبه‌ای که از لحاظ بالینی بسیار اهمیت دارد، مدت زمان اسهال است. اگر یک روند اسهالی ۲ هفته طول بکشد اسهال را به نام اسهال پایا و بالای ۴ هفته را تحت عنوان اسهال مزمن می‌شناسیم. خود این انواع هم زیر مجموعه‌هایی را در برمی‌گیرد.
در اسهال حاد برحسب علت اسهال اعم از این که عفونی و ناشی از عوامل بیماری‌زای مختلف یا از باکتری‌ها، ویروس‌ها و انگل‌های مختلف باشد مورد بررسی قرار می‌گیرد. علت دیگر که از لحاظ اهمیت در درجه‌ی دوم است عوارض جانبی داروهای مختلف است. به ویژه در مورد داروهای پر مصرف، مثل آنتی بیوتیک‌ها اهمیت پیدا می‌کند. علت سوم مواجهه با سموم مثل حشره‌کش ها، آفت کش‌ها و گازهای شیمیایی جنگی است که این عوامل با اثر روی سیستم گوارشی و سیستم‌های کنترلی دیگر، مثل جریان خون و اعصاب ورودی به سیستم گوارشی باعث بروز اسهال می‌شوند.
اسهال‌های پایا حالت بینابینی دارد یعنی هم علل اسهال حاد، هم علل اسهال مزمن می‌تواند در آن دخیل باشد اما شباهت بالینی بیشتری به اسهال‌های حاد خواهند داشت. اکثراً علل عفونی یا دارویی -شیمیایی در آن دخیل‌اند. اسهال‌های مزمن خیلی مهم هستند و باید زمینه‌های خطرناک مثل بدخیمی و یا بیماری‌های التهابی گوارشی اولیه در آن مدنظر باشد. اگر این علل زمینه‌ای، به موقع بررسی شده و تشخیص داده شوند بسیاری از موارد بستری و جراحی‌های سنگین و پر هزینه، حتی مرگ و میرهای ناشی از سرطان‌ها و سایر علل ناتوان کننده‌ی سیستم گوارشی در حد قابل توجهی رفع خواهد شد و موجب صرفه جویی در هزینه‌های بهداشتی، درمانی و حفظ نیروی انسانی سالم و قوی برای جامعه خواهد شد. زیرا یک بیمار بستری علاوه بر هزینه‌ی زیادی که به بخش بهداشت و درمان وارد کرده که یک نیروی کار و مولد برای جامعه است و از این لحاظ هم به چرخه‌ی تولید و اقتصاد جامعه صدمه می‌خورد. لذا یک توجه ساده به اسهال و علائم آن و تشخیص نوع آن که حاد یا مزمن است می‌تواند کمک بزرگی هم به خود او و سلامتی‌اش باشد و هم برای جامعه زیان آور نباشد.
انواع اسهال مزمن برحسب علت به ۵ دسته تقسیم می‌شوند که هریک اهمیت بالینی و پیش آگهی خاص خود را دارد. از لحاظ بستری بیماران و پیگیری بالینی، اهمیت اسهال مزمن چیزی کمتر از اسهال حاد نیست و حتی در اغلب موارد این اسهال‌ها مهمتر جلوه می‌کنند.

۱-اسهال‌های ترشحی:

اسهال‌های ترشحی ناشی از اختلال در انتقال آب و الکترولیت‌ها از مخاط روده‌ی کوچک و روده‌ی بزرگ است. در حالت طبیعی روده‌ها به ویژه روده‌ی بزرگ مقدار زیادی از آب همراه با مواد گوارش شده و الکترولیت‌های مهم مثل سدیم و پتاسیم باز جذب می‌کنند. لذا در حفظ آب بدن و طراوت اندام‌های مختلف نقش دارند. زیرا کم آبی سلول‌های بدن طراوت سلولی و کارکرد آن را کاهش می‌دهد. اگر زمان بیشتری کم آبی ادامه یابد با زندگی سلول‌ها و زندگی فرد منافات دارد.
در اسهال ترشحی مدفوع آبکی و حجیم دیده می‌شود و حتی اگر فرد مدتی از غذاخوردن امتناع کند (مثل زمان روزه‌داری) باز هم اسهال تداوم خواهد داشت.) در این نوع اسهال هیچ گونه سوء جذب مواد محلول مثل قندها و غیره نداریم لذا غلظت مدفوع از لحاظ اسمزی طبیعی است.

۲- اسهال اسمزی:

اگر در جذب مواد محلول در آب، مثل قندها به هر دلیلی اختلال ایجاد شود این مواد در فضای لوله‌ی گوارش باقی مانده و مقدار زیادی آب به سمت خود می‌کشد (قدرت کشش آب توسط مواد محلول را با معیار اسمولالیته می‌سنجند) لذا این اسهال را به دلیل وجود این خاصیت اسهال‌های اسموتیک یا اسمزی گویند. مواد مذکور، موادی هستند با اسمولالیته‌ی بالا و قند و آبی که به سمت خود می‌کشند بسیار فراوان است ظرفیت و توانایی روده‌ی بزرگ کمتر از آن است که تمام آب تجمع یافته در فضای لوله‌ی گوارش را دوباره جذب کند و به جریان خون برگرداند. بنابراین شخص مقدار قابل توجهی از آب بدن خود را به صورت اسهال از دست می‌دهد و این یک خطر بالقوه است.

۳- اسهال چرب:

اسهال‌های چرب را اصطلاحاً اسهال‌های استئاتوره‌ای هم می‌گویند. علت این اسهال‌ها هرچه باشد نهایتاً موجب سوء جذب چربی‌ها شده و این چربی‌ها به ناچار داخل محتویات مدفوع می‌شوند و ظاهر گریس مانند و چسبنده‌ای به مدفوع می‌دهند. به علاوه به دلیل این که مواد چرب توسط باکتری‌های موجود در لوله‌ی گوارش انسان مصرف می‌شوند، تبدیل به اسیدهای چرب با اسمولالیته‌ی بالا و نیز مواد بدبوی دیگر می‌گردند. لذا معمولاً بوی بد مدفوع یکی از نشانه‌های این اسهال است.

۴-اسهال‌های با علل التهابی:

این اسهال‌ها بسیار آزاردهنده هستند و علت آن وجود خون و عفونت ناشی از ضایعات التهابی است. گاهی التهابات با تب همراه است که باید توجه شود. در افراد مسن اگر خونریزی و التهاب وجود داشت حتماً باید پیگیری‌های بعدی انجام شود تا خدای ناکرده بدخیمی و سرطان‌های لوله‌ی گوارش از احتمالات موجود خارج گردد. البته جای نگرانی نیست زیرا این سرطان‌ها آن قدر فراوان نیستند ولی برای اطمینان خاطر توسط پزشک و بیمار بهتر است این پیگیری‌ها صورت گیرد.
بسیاری از عفونت‌ها هم می‌توانند ایجاد التهاب در لوله‌ی گوارش کرده که این التهاب اگر عفونت مزمن شود به حالت مزمن درمی آید و موجب اسهال می‌گردد.
بیماری‌های التهابی مزمن دیگری هم وجود دارد که بیماری‌های التهابی نهانزاد روده نام دارند و به اختصار L.B.D نامیده می‌شود. در این گروه دو بیماری کرون و کولیت اولسراتیو قرار دارند و از علل شایع اسهال مزمن در بزرگسالان هستند که همراه با یک سری علائم التهابی در سایر اعضا مثل مفاصل و پوست (به صورت ضایعات جلدی) بروز می‌کنند.

۵-اسهال حرکتی:

لوله‌ی گوارش در جدار خود عضلات احشایی دارد که توسط سیستم عصبی خودکار بدن کنترل می‌شود. شبکه‌ی عصبی انتریک هم در جدار روده در مجاورت این عضلات قرار دارد و در واقع فرمان‌های سیستم عصبی خودکار را این سیستم عصبی انتریک به عضلات منتقل می‌کند. حال اگر اشکال در این سیستم عصبی انتریک یا در خود سیستم عصبی خودکار بدن باشد و یا عضلات جدار روده تخریب شده باشد، در حرکات منظم لوله‌ی گوارش و روده‌ها مشکل ایجاد می‌شود. این مشکل باعث می‌شود که موادغذایی سریع طول لوله‌ی گوارش را طی کند. به دلیل عدم جذب صحیح و ناکافی، این مواد وارد مدفوع شده و از آنجا که معمولاً آب زیادی هم به خود می‌گیرند دفع مدفوع به صورت آبکی و اسهال است.

انواع اسهال حاد

بیش از ۹۰% اسهال‌های حاد به واسطه‌ی عوامل عفونی بیماری‌زا ایجاد می‌شوند، لذا اغلب با تب، درد شکم و استفراغ بروز می‌کنند. اکثراً عوامل اسهال عفونی بیشتر از راه مدفوعی یا دهانی منتقل می‌شوند. یعنی اگر آب یا غذای آلوده به مدفوع انسان یا حیوان مبتلا به ارگانیزم بیماری‌زا توسط فرد سالم مصرف شود، این میکروارگانیزم‌ها وارد دستگاه گوارش می‌شوند و بسته به نوع ارگانیزم، بیماری‌های مختلفی ایجاد می‌کنند.
به طور طبیعی در روده‌ی تمام انسان‌ها، یک سری میکروارگانیزم‌ها به صورت هم زیستی با انسان زندگی می‌کنند و حتی با تولید ویتامین‌هایی مثل K,B برای او سودمندند. اما همین موجودات می‌توانند در افراد نقص ایمنی و در اطفال و سالمندان که ایمنی کمتری دارند به عنوان یک عامل فرصت طلب، ایجاد بیماری و عفونت کنند. لذا یکی از اسهال‌های مهم که باید به آن توجه شود اسهالی است که پس از شیمی درمانی، سوء تغذیه و یا ایدز ایجاد نقص ایمنی کرده و شخص دچار اسهال می‌شود. در اینجا اصلاً شدت اسهال مهم نیست. حتی یک اسهال خفیف هم می‌تواند خطرناک باشد، لذا اگر فرد سالمند یا کودک (به خصوص در سنین زیر ۵ سال)‌ یا فردی که تحت شیمی درمانی قرار دارد اسهال شد حتماً مشاوره و کمک گرفتن از پزشک معالج به عنوان یک امر ضروری باید انجام گردد. این کار از عواقب شدید و وخیم بعدی به موقع جلوگیری خواهد کرد و بسیاری از بیماران را از مرگ حتمی نجات خواهد داد. خوشبختانه در کشور ما بیماری مهلک ایدز نسبت به کشورهای غربی فراوانی کمتری دارد ولی اگر شخصی از اطرافیان شما خدای ناکرده دچار این بیماری است علاوه بر عفونت سایر دستگاه‌ها باید از لحاظ عفونت‌های گوارشی و اسهال حتماً توسط پزشک بررسی دقیق به عمل آید. زیرا عفونت‌های منجر به اسهال در این بیماران با عوامل غیرمعمول و فرصت طلب مثل تک‌یاخته و قارچ‌ها و ویروس‌ها همراه است که در افراد عادی به احتمال ضعیفی ایجاد بیماری می‌کنند. این افراد بهتر است از آب آشامیدنی جوشیده و سرد استفاده کنند تا ارگانیزمی داخل آن نباشد و در مصرف غذاها هم نکات ایمنی را بیشتر رعایت کنند.
اسهال در افراد سالم و با ایمنی طبیعی معمولاً توسط ارگانیزم‌های بسیار قوی و مهاجم که قادرند خود را از دام سیستم ایمنی بدن انسان به طرق مختلف برهانند و موجب بیماری گردند، ایجاد می‌شود. این اسهال‌ها در مناطق فقیرنشین و کم بهره از منابع بهداشتی که آب آشامیدنی سالم و موادغذایی گندزدایی شده و عاری از میکروب در اختیار ندارند، بیشتر دیده می‌شود. در کشور ما هم که یک کشور در حال توسعه است این نوع اسهال حاد عفونی به ویژه در مناطق روستایی و محروم دیده می‌شود. اما به طور کلی افراد در معرض خطر اسهال‌های عفونی (به جز موارد نقص ایمنی که در بالا ذکر شد) شامل افراد زیر می‌باشند:

الف) مسافرین:

شاید تا به حال واژه‌ی اسهال مسافرتی را شنیده باشید. افراد زیادی در اثر مسافرت دچار اسهال عفونی حاد می‌شوند که شایع‌ترین عامل آن باکتری‌های موسوم به باسیل‌های گرم منفی مثل ایشرشیاکولی (۱)، شیگلا، شالمونلا و… هستند. معمولاً اکثر مسافرت‌ها در زمان تعطیلات انجام می‌شود و اکثراً در فصول گرم سال. گرمای هوا باعث رشد بهتر و بیشتر میکروب‌های بیماری‌زا و ایجاد اسهال و مسمومیت غذایی در افراد می‌شود. معمولاً در مسافرت‌ها به دلیل استفاده از غذاهای بین راهی که با موازین بهداشتی صحیح تهیه نمی‌شوند و استفاده از آب نهرها و چشمه‌ها که احتمال آلودگی آن‌ها زیاد است، اسهال امری شایع به نظر می‌رسد. لذا بهترین راه پیشگیری این است که برای بین راه آب و غذای سالم از منزل با خود همراه برده و در طی سفر هم حتی الامکان غذاها را خودتان طبخ کنید و اگر مقدور نشد برای تهیه غذا به مراکز شناخته شده و مطمئن از لحاظ بهداشتی مراجعه کنید.
یکی از عفونت‌های شایع اسهال مسافرتی، انگلی به نام ژیاردیا است که در اطفال اگر موجب اسهال شود، درمان آن لازم و ضروری است. زیرا باعث سوء جذب چربی‌ها و ویتامین‌های لازم شده، موجب عقب ماندگی رشد کودک می‌گردد. سالمونلا و شیگلا بیشتر از راه گوشت مرغ و تخم مرغ خام یا نیم پز یا نیمرو که حرارت کافی برای کشتن میکروب به آن نمی‌رسد دیده می‌شود. لذا حتماً باید این مواد به دقت پخته شوند.
E.coli در منابع آب و گوشت به ویژه همبرگر و کالباس که به صورت نیم پز خام یا کبابی خورده می‌شوند دیده می‌شود. یک نوع از E.coli به نام ۰۱۵۷H7 در همبرگر کبابی یا نیم پز هست که ایجاد همولیز می‌کند؛ یعنی باعث تخریب گلبول‌های قرمز خون می‌شود که مواد حاصل از این تخریب در ادرار ظاهر شده، رنگ ادرار را تیره می‌کند، این علامت به همراه اسهال دیده می‌شود. سُس مایونز، کِرِم‌ها، ژله‌ها، خامه و حتی سبزیجات و میوه‌جات خام می‌توانند آلوده باشند. به دلیل این که در مسافرت امکانات بهداشتی محدودتر از منزل است، انسان را گرفتار کرده و ایجاد اسهال مسافرتی می‌کند.

ب) مصرف کنندگان موادغذایی خاص:

همبرگر نیم پز، کالباس، سبزیجات خام، تخم مرغ، ماهی، صدف و سایر فرآورده‌های دریایی خام و… که در بالا هم ذکر شده احتمال آلودگی و ابتلا به اسهال را بیشتر می‌سازند. باید حتی الامکان مواد غذایی را پخته مصرف کنند و موادغذایی مثل سبزیجات که خام مصرف می‌شوند قبل از مصرف دقیقاً گندزدایی و شستشو شوند.

ج) افرادی که در محل‌های خاص کار می‌کنند:

افرادی که در خانواده، مهدکودک‌ها، مدارس، پادگان‌ها، زندان‌ها و… به طور دسته جمعی کنار هم زندگی می‌کنند. این افراد به دلیل تماس نزدیک و مداوم احتمال آلودگی بیشتری دارند و یک عفونت اسهالی مثل ژیاردیا به راحتی بین آن‌ها انتشار می‌یابد. لذا رعایت بهداشت و ضدعفونی کردن تمام لباس‌ها، ملحفه‌ها، سرویس‌های بهداشتی، حتی کف زمین و دیوارها و ظروف غذاخوری در این مراکز الزامی است. شیگلا، ژیاردیا و ارگانیزم‌های دیگر مولد اسهال عوامل شایع در این افراد هستند. در این میان افراد خانواده هم در معرض خطر قرار می‌گیرند زیرا به طور مداوم با یکدیگر تماس نزدیک دارند. لذا خانم‌های خانه‌دار که نظافت را برعهده دارند باید حتماً به این امر واقف باشند.

د) افراد بستری در بیمارستان‌ها و سایر مراکز درمانی:

سالمندانی که در بیمارستان و یا خانه‌ی سالمندان بستری هستند، بر اثر عفونت‌های بیمارستانی دچار اسهال می‌گردند. مسئولین بیمارستان یا مراکز بهداشتی و خدماتی ذیربط باید با ضدعفونی کردن وسایل و لباس‌های بیماران و محیط زندگی آن‌ها، از این امر پیشگیری کنند.

اسهال چرب (استاقوره)

به طور کلی اسهال به عنوان افزایش وزن مدفوع (بیش از ۲۰۰ گرم در روز) تعریف می‌شود. معمولاً قوام مدفوع کاهش یافته و دفعات، فوریت و بی اختیاری مدفوعی نیز رخ می‌دهد. در اسهال چرب افزایش میزان چربی در مدفوع، شلی و چسبندگی مدفوع نیز به علائم بالا افزوده می‌شود. این نوع از انواع اسهال در بسیاری از اختلالات صفراوی مشاهده می‌شود که علت آن عدم جذب صحیح چربی‌ها در روده‌ی باریک به علت اختلالات موجود در املاح صفراوی است. این عدم جذب صحیح چربی‌ها منجر به افزایش میزان چربی در مدفوع می‌شود. افزایش میزان چربی مدفوع خود باعث ایجاد حالتی شل و چسبنده در مدفوع شده که به این حالت اسهال چرب یا استاقوره می‌گویند.
در مورد بیماران مبتلا به اسهال متوسط، تأمین مایع موردنیاز روزانه با دوزهای اضافی اُ.آر.اس معادل با حجم مدفوع از دست رفته و در بزرگسالان این مقدار تقریباً ۲ تا ۳ لیتر در روز است.

درمان اسهال

علل اسهال متعدد است از آن جمله، علل غذایی، دارویی، عفونی، مسمومیت‌ها و تغییر آب و هوا یا به علت بیماری معده. در اثر مصرف گوشت و غذاهای مانده، فاسد و خراب، آشامیدن آب‌های آلوده یا سبزیجات نشسته و آغشته به میکروب. هم چنین اطفال نیز هنگام بیرون آمدن دندان‌هایشان دچار اسهال می‌گردند. در صورت وجود اسهال از محصولات گرفته شده از شیر (غیر از ماست)، غذاهای چربی‌دار، ادویه‌جات و سایر مواد متحرک کننده که ممکن است اسهال را بدتر کند باید دوری کرد و تا زمانی که بیمار به طور کامل بهبود نیافته از مصرف این خوراکی‌ها اجتناب کند. خوراکی‌هایی که ضد اسهال هستند و مصرف آن‌ها از اسهال جلوگیری می‌کنند به شرح زیر می‌باشند:
خرمای سبز و کال، خرما خرک، مغز بادام پوست کنده، زالزالک، عرق نعناع، سنجد، آب سیب درختی، آب هویج، آب لیموی تازه، چای پررنگ، سیر، خاکشیر خشک به صورت کفلمه و بدون آب، ماست شیرین کیسه انداخته شده، ماست شیرین و تازه با پونه، آش ماش پوست کنده، کته برنج با ماست شیرین و تازه، کته برنج با ماش بو داده و ماست شیرین و تازه، آب زردک، آب هویج، نان ذرت، قهوه‌ی غلیظ و تلخ، تخم مرغ آب پز سفت با نعناع، حریره با مغز بادام پوست کنده، نان با نعناع تازه، آب دم کرده‌ی نعناع و پونه، کوبیده هسته‌های انار، کوبیده‌ی هسته‌های انگور، آش سماق، آب جوشانده‌ی برگ اسفناج، نعناع خشک، پونه‌ی خشک، کشک بو داده، فوفل، دارچین، جوز هندی، هیل قرابی، آب جوشانده جفت، پودر بلوط.
برای درمان اسهال باید گلنار فارسی، بلوط و فوفل از هرکدام ۱۰ گرم، تخم مورد و سیاه دانه از هرکدام ۲۰ گرم. خارخاسک و مغز ناخنک از هرکدام ۵۰ گرم همه را نیم کوب کرده و هر صبح، ظهر و شب هر مرتبه دو قاشق از آن را بجوشانید و آبش را صاف و شیرین کنید و بنوشید. ولی قبلاً صمغ عربی، کتیرا و دو برابر کتیرا نشاسته همه را نرم بکوبید و موقع نوشیدن آب را جوشانده، یک قاشق چای خوری از پودرها را در آن داخل کرده و پس از حل شدن بنوشید. (برای داخل کردن پودر، آن جوشانده باید کاملاً سرد شده باشد.)
* هسته‌های انار بو داده، گِل ارمنی، تباشیر هندی، صمغ عربی، کتیرا مفتولی، مسطکی رومی، تخم مورد و بلوط را به نسبت مساوی نرم بسایید. صبح، ظهر و شب هر بار یک قاشق شربت خوری از آن را کفلمه کنید یا همراه با شربت انار میل کنید.
* تباشیر هندی و دوبرابر آن تخم ترشک را با هم بسایید و صبح ناشتا هر بار یک قاشق شربت خوری از آن را با آب انار شیرین مخلوط و میل کنید.
* گلنار فارسی، مسطکی رومی، چای سفید، فوفل، تباشیر هندی، پوست سبز پسته و بادیان را به نسبت مساوی نرم بسایید و هر صبح، ظهر و شب، یک قاشق غذاخوری از آن را میل کنید.
* عفض ۵ گرم، پوست انار خشک شده ۱۰ گرم هر دو را بسایید بعد با نصف لیوان سرکه‌‌ی انگور، مخلوط بجوشانید تا کمی قوام گیرد. صبح، ظهر و شب هر بار یک قاشق از آن را میل فرمایید.
* یک مشت برگ تازه‌ی توت فرنگی را در نیم لیتر آب بجوشانید و آب صاف کرده‌ی آن را بنوشید.
* پانزده گرم ریوند چینی را بسایید و با یک قاشق عسل در یک لیوان آب نیم گرم مخلوط و بنوشید و چند روز تکرار کنید.
* مقداری جفت، چای سبز، چای سفید و چای معمولی را با یک نخود زعفران بجوشانید و آب آن را بخورید.
* نعناع را با پونه، جفت و علف ملخصه بجوشانید و مانند چای روزی سه بار و هر مرتبه یک لیوان بنوشید.
* صد و بیست گرم برگ یا پوست خشک درخت سیب و بیست گرم جفت را در یک لیتر آب بخیسانید بعد ۱۲ دقیقه بجوشانید سپس ۱۲ دقیقه هم دم کنید و آب آن را صاف و با عسل شیرین کرده، پس از هر وعده غذا یک فنجان بنوشید.
* گل و برگ پونه را بجوشانید بعد آب آن را با نبات شیرین کنید و سه بار در روز بنوشید.
* سه گرم میوه‌ی بلوط خشک را مثل گَرد بسایید و با یک قاشق عسل در یک لیوان آب حل کنید و بنوشید.
* تخم کتان نرم شده را بو دهید و بخورید.
* یک مثقال صمغ عربی را با آب گرم مخلوط کنید و بخورید.
* یک مشت پوست پیاز را ۱۰ دقیقه بجوشانید بعد با فشار شیره آن را بکشید و با شکر شیرین کنید و در روز چهار مرتبه هر بار یک قاشق غذاخوری بخورید.
* ۲۵ گرم برگ خشک مو و ۱۰ گرم جفت را در یک لیتر آب بجوشانید و آبش را بنوشید.
* پوست سنگدان مرغ را بخشکانید، بعد نرم کنید و هر مرتبه یک قاشق بخورید.
* دانه‌های خشخاش را بو دهید و با پوست خشخاش و چند دانه نخودچی نرم بسایید و با نبات قائوت کنید و بخورید.
* نعناع خشک را با چای سفید به نسبت مساوی مثل چای دم کنید و بخورید.
* بارهنگ را بو داده و با تخم ریحان، دارفلفل و بهمن پیچ مساوی بجوشانید و آب آن را بخورید. به فاصله‌ی یک ساعت مقدار ۲۰ گرم گز خونسار را هم در آب جوش حل کنید و بخورید.
* صبح ناشتا نیم مثقال زرمباد کوبیده را با شربت بِه مخلوط کنید و بخورید.
* نشاسته را با زعفران بپزید و با کمی شکر شیرین کنید و بخورید.
* جو را سه روز در آب بخیسانید بعد آبش را بخورید.
* سماق و تخم گشنیز کوبیده را با زرده‌ی تخم مرغ خام مخلوط کنید و بخورید.
* بیست گرم برگ و ساقه‌ی گلدار مریم گلی را در یک لیتر آب جوش ۱۰ دقیقه دم کنید بعد آب آن را صاف و با عسل شیرین کنید. و پس از هر غذا یک فنجان بنوشید.
* تره‌ی تازه را بکوبید و با کمی زردچوبه مخلوط کنید و شیافی بسازید و به خود برگیرید.
* کدو حلوایی را سرخ کنید و بخورید.
* گوشت لطیف و تازه را در سماق بپزید و بخورید.
* نیم کیلو هویج قرمز را خُرد کنید و در یک لیتر آب آن قدر بجوشانید تا خوب له شود. با فشار آب آن را بگیرید و آن قدر آب جوش اضافه کنید تا یک لیتر شود. بعد ۳ گرم نمک به آن اضافه کنید و بخورید.
* پوست پسته، پوست نارنج و چای سبز از هرکدام ۵ گرم جوشانده بعد آب آن را صاف و با نبات شیرین کنید و بخورید.
* علف مخلصه، پوست پسته، خلال نارنج و گل هماض از هرکدام ۵ گرم جوشانده بعد آب آن را صاف و با نبات شیرین ساخته و روزی شش استکان آن را در سه نوبت بنوشید.
* تخم خشخاش، پوست خشخاش و نخود الوند را به مقدار مساوی بو داده سپس بارهنگ و نخودچی را هم به مقدار مساوی با نبات لاهوری با بقیه مخلوط کنید و نرم بکوبید و به مرور بخورید.
* سیب سرخ و پیاز را مساوی رنده کنید، بعد مخلوط کرده و بخورید.
تخم گشنیز بوداده را بکوبید و بخورید.
* ماش را با پوست بپزید و همراه با ترشی‌جات بخورید.
* خشک شده‌ی گلابی را نرم بکوبید و بخورید.
* هسته‌های انار را بجوشانید و آب آن را بخورید و یا بسیار نرم ساییده بعد در دهان بریزید و با آب میل کنید.
* پوست‌های تازه‌ی شاخه‌های باریک انجیر را بجوشانید سپس آب آن را صاف و شیرین کرده بنوشید.
* ده گرم برگ درخت زردآلوی خشک را بسایید و با آب سرد مخلوط کنید و بخورید.
* آب بِه را بگیرید و با روغن زیتون آن را بجوشانید تا غلیظ شود و تنقیه کنید.
* پوست شکوفه‌های خرمای نر را بسیار نرم بسایید و بخورید.
با آرد هسته‌های خرما حریره بپزید و بخورید.
* یک مثقال فندق تلخ را با ۱ گرم محموده مخلوط و بکوبید و بخورید.
* کُنار خشک را نرم بسایید و یک قاشق آن را با شربت مخلوط و بخورید.
* چوب سدر را بسیار نرم بکوبید بعد در دهان ریخته با آب بخورید.
* پنجاه گرم گل، ساقه و برگ ریحان را در یک لیتر آب ۱۲ دقیقه دم کنید. آب آن را با عسل یا شکر شیرین و بعد از هر غذا یک فنجان بنوشید.
* بیست گرم سوسنبر را در یک لیتر آب جوش دم کنید و بنوشید.
* تخم مرغ را بپزید و به جای نمک نعناع خشک روی آن بپاشید و بخورید.
* یک قاشق سوپ خوری تخم بَزرک را در یک لیوان آب بخیسانید و بخورید.
* سی گرم برگ و گل سیب زمینی را در یک لیتر آب بجوشانید و آبش را بنوشید.
* پرتقال را همراه با نان و مربای بِه بخورید.
* هر نیم ساعت به نیم ساعت یک لیوان آب انگور بخورید، و روی شکم دائم کمپرس گرم بگذارید و شب‌ها تا ۱۲ ساعت هیچ چیز نخورید.
* سماق و نخود از هرکدام ۷ مثقال، تخم ترشک ۳/۵ مثقال، تباشیر هندی ۱ مثقال، مسطکی رومی و رازیانه از هرکدام ۲ مثقال همه را مخلوط و نرم بسایید، صبح و شب هر مرتبه ۲ مثقال از آن را بخورید و چند ساعتی هیچ چیز دیگری حتی نان و آب هم نخورید تا اسهال بند بیاید.

اسهال مسافران:

یکی از دلایل اسهال شایع، اسهال در طول مسافرت است که به آن اسهال مسافران می‌گویند. برای پیش گیری از آن باید غذاها و محصولات لبنی را به دقت انتخاب کنید. میوه‌ها و سبزی‌های تازه باید به دقت شستشو شوند و به صورت تازه و میوه‌ها پوست کنده یا پخته مصرف شوند. از فروشندگان دوره گرد خیابانی خوراکی خریداری نشود. چون فروشندگان دوره گرد خیابانی به دلیل نداشتن تسهیلات بهداشتی کافی عامل بروز بیماری خواهند شد. مسافرانی که به مناطق پر خطر مسافرت می‌کنند باید از آب‌های آماده در بطری‌های بهداشتی و نوشابه‌های کربن دار موجود در بازار استفاده کنند و از مصرف آب از مکان‌های مختلف دوری گزینند.
اسهالی که بیش از شش مرتبه در طول روز رخ می‌دهد بیش از دو روز طول خواهد کشید.
در صورت وجود تب، وجود خون یا عفونت در مدفوع، غش کردن و افتادن به زمین، ضربان تند قلب یا ادرار بسیار کم لزوم بررسی طبی را می‌طلبد.

اسهال از گرمازدگی:

اگر در اثر گرمازدگی دچار اسهال شدید از خوردن ماست کیسه انداخته، خاک شیر یخ مال شده، شربت بِه لیمو یا فرنی غافل نشوید و برای درمان آن بهتر است دانه‌های خشخاش را با شکر ساییده و مانند قائوت بخورید.
* ماست شیرین تازه را بدون نمک دوغ کنید و بنوشید.
* مقداری آب لیمو را با کمی قند در یک لیوان آب شربت کنید و بنوشید.
* بلوط را بو دهید بعد نرم بسایید سپس با شکر ساییده شده مخلوط و کفلمه کنید.
* پوست بلوط (جَفت) و مازو از هرکدام ۵ گرم بجوشانید و آبش را بنوشید.
* هر یک ساعت که می‌گذرد ۱۲ تا ۱۵ عدد اسفند را در دهان بریزید و بدون آنکه دندان روی آن گذاشته شود ببلعید.
* دو ساعت در هوای ملایم بخوابید و پس از بیدار شدن ۲۰ گرم خاکشیر خشک را در دهان بریزید و بدون آب کم کم آن‌ها را با آب دهان تر کنید و بخورید.

اسهال از گرمی و حرارت:

برای رفع اسهالی که از گرمی و حرارت باشد از گشنیز، غوره، سماق، ماست کیسه انداخته، استفاده کنید. می‌توانید آرد جو بو داده یا آرد برنج بو داده را با دوغ یا ماست تازه مخلوط کنید و بخورید.

اسهال از رطوبت و بلغم:

اگر اسهال از رطوبت و بلغم باشد علائم آن ترش شدن غذا در معده، جوشش و حالت چنگ زدن سر معده، پوسیده و گندیده شدن غذا در معده که این نیز خود باعث اسهال می‌گردد.
در این مورد باید از خرمای سبز و کال و سنجد استفاده کرد. لازم است غذاهای سبک و زودهضم میل شود. غذاها را همراه با گرد سماق یا بادیان ساییده شده یا نعناع یا شوید یا پونه مصرف کنید.
برای درمان آن سیاه دانه ۲۰ گرم و شاه تره ۱۰ گرم را با هم مخلوط کنید و بجوشانید و آب آن را ۹ قسمت کنید و پس از هر غذا یک قسمت از آن را بنوشید.
* جوزهندی، عود هندی، زنیان، بادیان و زیره‌ی سبز و سیاه از هرکدام ۱ مثقال نرم کوبیده و با ۲۰۰ گرم گل قند مخلوط کرده و روزی سه قاشق شربت خوری از آن را میل کنید.
* مقداری زیره را در سرکه بخیسانید بعد از سرکه خارج کرده و برشته کنید سپس آن را بسایید و کفلمه کنید.
* ریشه‌ی خطمی را کوبیده و بجوشانید. آب آن را صاف کنید سپس مقداری بارهنگ در آن بریزید و بخورید. (این نسخه برای زنان حامله مضر است).

اسهال رطوبی با قرقر شکم:

در این موارد باید کرویا، زیره‌ی سبز، زیره‌ی سیاه و بلوط را در سرکه بخیسانید بعد از سرکه خارج کرده و بکوبید و پس از هر غذا یک قاشق شربت خوری میل کنید.
* کُندر خوراکی، میخک، هل قراب، جوز هندی و زنجبیل از هرکدام ۱ مثقال مخلوط و بکوبید. با ۲۰۰ گرم عسل ترکیب کنید و پس از هر غذا یک قاشق شربت خوری میل فرمایید.
* بلوط، عفض، تخم گشنیز بو داده، ‌زیره‌ی سبز و سیاه، زنیان، تخم کرفس و کندر خوراکی از هرکدام ۱۰ گرم را با ۳۰ گرم سماق بدون هسته مخلوط کرده و بکوبید. پس از هر غذا یک قاشق شربت خوری از آن را کفلمه کنید.
* گِل ارمنی، عفض، پوست سبز پسته، گلنار فارسی، فوفل و جفت از هرکدام ۱ مثقال مخلوط و ۴ قسمت کنید. هر قسمت را یک روز بجوشانید و آب صاف کرده‌اش را صبح و شب بنوشید.
* خلال نارنج، بسد، تخم گشنیز، گلنار فارسی و کندر خوراکی از هرکدام ۱۰ گرم، سماق ۵۰ گرم همه را نرم بکوبید بعد با ۲۰۰ گرم گل قند مخلوط کنید و پس از هر غذای روزانه یک قاشق غذاخوری میل کنید.
* کرویا، زیره‌ی سیاه، تخم گشنیز و بلوط از هرکدام ۱۰ گرم، زیره‌ی سبز ۲۰ گرم همه را در سرکه ریخته و پس از مدتی خارج کنید. بعد نرم بکوبید و بعد از هر وعده یک قاشق شربت خوری میل کنید.

اسهال از صفرا و بلغم:

اگر اسهال از صفرا و بلغم باشد علائم آن زردی مدفوع توأم با بلغم، درد، قرقر شکم می‌باشد. این علائم بیشتر در کسانی مشاهده می‌شود که میوه‌های خام مانند آلوچه، آلو، زردآلو، آلبالو و از این قبیل زیاد مصرف می‌کنند.
برای درمان آن پوست هلیله‌ی زرد و گلنار فارسی از هرکدام ۱۰ گرم، تخم مورد ۵ گرم و سماق ۴۰ گرم همه را مخلوط بکوبید. به شش قسمت مساوی تقسیم کنید، صبح و شب هر مرتبه یک قسمت از آن را با آب ترشک مخلوط کنید و میل فرمایید.

اسهال صفراوی:

اگر اسهال از صفرا بود از سنجد، آلبالو، سیب ترش، شربت سیب استفاده کنید. شیر بز و برنج و سماق و ماست شیرین تازه میل کنید. هم چنین شکوفه‌های بالنگ را دم کنید و آبش را بنوشید.
* سیب ترش خشک کرده را نرم بکوبید بعد بو دهید سپس با آب انار مخلوط کنید و بخورید.

اسهال فشاردار:

در صورتی که به اسهال فشاردار مبتلا شده‌اید از خوردن گوشت، چربی‌جات، سبزیجات خام، آجیل، آبجو، آلو، آلوچه، شیر، سرکه، قند و شکر، غذاهای مانده، آب سرد هم چنین از فکر کردن و عصبانیت پرهیز کنید.
به عنوان درمان کته برنج با ماش پوست کنده را با ماست شیرین تازه یا ماست کیسه انداخته میل کنید.
* پنج سیر سماق را در دو لیتر آب بجوشانید تا یک سوم از آب باقی بماند و آن را صاف و بعد از هر غذا نیم لیوان بنوشید.
* چای معمولی، چای سبز، چای سفید، جفت و مازو از هرکدام۵ گرم بجوشانید بعد آب آن را صاف کرده و روزی سه مرتبه هر بار یک فنجان بنوشید.
* ۵ روز هر بار مقداری بهمن پیچ را بجوشانید و آبش را بنوشید.
* علف مخلصه، پوست سبز پسته، خلال نارنج و بهمن پیچ از هرکدام ۱ مثقال مخلوط کنید و بجوشانید بعد آب آن را صاف و شیرین کنید و بنوشید.
* هسته‌های خرما و نخود الوند را بسایید بعد با روغن زیتون خمیر کرده و حب‌هایی به صورت گلوله و به اندازه‌ی یک نخود بسازید. صبح، ظهر و شب هر بار دو عدد میل کنید.
* کشک را بر آتش نیمه بو داده کنید بعد نرم بکوبید و با مقداری ماست شیرین و تازه یا دوغ غلیظ بی نمک مخلوط و بخورید.
* تخم ریحان، تخم مرو، بهمن پیچ و تخم هماض از هرکدام ۱۰ گرم مخلوط و در یک لیتر آب بجوشانید. آب آن را صاف کرده و روزی سه فنجان بنوشید.
*تخم شربتی، تخم مرو، تخم ریحان، بارهنگ و سیاه دانه را مساوی بو بدهید بعد نرم بسایید و با نبات زرد کوبیده شده مخلوط کرده، روزی سه قاشق از آن را کفلمه کنید.
* گل هماض، چای سبز و نعناع خشک را به نسبت مساوی بجوشانید. سپس آبش را صاف و با نبات شیرین سازید و بنوشید.

اسهال با پیچش شکم:

برای درمان اسهالی که با پیچش شکم همراه است باید ۳۰ گرم روغن بادام شیرین را یک جا بنوشید.
* تخم تره را بو دهید بعد نرم بسایید و کفلمه کنید.
* روزی سه مرتبه هر بار یک قاشق غذاخوری پُر خاکشیر را در دهان بریزید و کم کم آن‌ها را با آب دهان‌تر کنید و بدون آب بلع نمایید.
* مرمکی و شیره‌ی خشخاش از هرکدام به اندازه یک عدس را به صورت شیاف استعمال کنید.

اسهال کودکان:

برای کودکانی که دچار اسهال شده‌اند آب بِه، آب هویج، آب سیب زمینی خام، آب سیب درختی با عسل، حریره با بادام پوست کنده، فرنی بادام، لعاب برنج مفید خواهد بود.
ضمناً به منظور درمان می‌توانید گوشت بدون چربی را کباب کنید و هنگام کباب کردن آب آن را با فشار خارج کنید و به او بخورانید.
* نیم کیلو هویج قرمز را در یک لیتر آب آنقدر بجوشانید که نرم شود بعد آن را له کنید و با فشار، آب آن را بگیرید. آن قدر آب جوش به آن اضافه کنید که جمعاً یک لیتر شود. ۳ گرم نمک نیز به آن اضافه کنید و در طول روز به مرور به کودک بخورانید و چند روز این کار را انجام دهید.
* در صورتی که آب بدن تمام نشده باشد، یک مشت شکر و کمی نمک را در یک لیتر آب جوشیده‌ی سرد شده مخلوط و چند قطره آب لیمو به آن اضافه کنید. به کودکان کمتر از شش ماه هر سه ساعت ۱۰ قاشق غذاخوری و به کودکان بیشتر از ۶ ماه هر ۳ ساعت ۱۵ تا ۲۰ قاشق غذاخوری بدهید و سه روز ادامه دهید.
* صد گرم ازگیل کال را که هنوز سبز است با کارد تکه تکه کنید و با ۵۰ گرم مسکه‌ی تازه به مدت پانزده دقیقه بجوشانید و ۵ دقیقه نیز آن را دم کنید. آن قدر شکر در آن حل کنید تا سفت شود و در ۲۴ ساعت ۱۰۰ تا ۲۰۰ گرم آن را به طفل بخورانید.
* گلنار فارسی، فوفل، قرص کمر، تباشیر هندی، مسطکی رومی، کندر خوراکی، صمغ عربی، ریشه‌ی اریسا، ریشه‌ی انجبار، تخم گشنیز و بلوط از هرکدام ۱ مثقال نرم بکوبید و روزانه پس از هر بار بیرون روی به اندازه‌ی یک ماش از آن را تدریجاً به او بخورانید.

اسهال شدید

برای درمان اسهال شدید باید روزی چند مرتبه ماست شیرین کیسه انداخته بخورید.
* دو مثقال پوست سبز پسته، ۱ مثقال عود بلیسان و شش نخود مشک خوراکی را مخلوط بسایید و با آب سرد بخورید.
* یک مشت زغال اخته‌ی فرنگی را در نیم لیتر آب بجوشانید و آب آن را صاف و شیرین کنید. هر دو ساعت یک فنجان بنوشید.
* تخم ترشک ۱۰ گرم، پوست کوکنار، گلنار فارسی، تباشیر هندی، گل خطمی، شادنج، تخم مورد و کُندر خوراکی از هرکدام ۵ گرم همه را مخلوط کنید و نرم بسایید. هر ۳ یا ۴ ساعت یک قاشق شربت خوری از آن را با آب سرد یا دوغ بخورید.
* کهربا ۵ گرم، بارهنگ ۲۰ گرم. بسد، حُضض، اقاقیا، گلنار فارسی، صمغ عربی، اسفرزه و تخم ریحان کوهی از هرکدام ۱۰ گرم همه را بو داده سپس نرم بکوبید و هر سه تا ۴ ساعت یک قاشق شربت خوری از آن را کفلمه کنید.

اسهال از مسمومیت

اگر اسهال از مسمومیت باشد نعناع را بسایید و با ماست کیسه انداخته مخلوط کنید و به مرور بخورید.
* پوست انار را بجوشانید و آب صاف کرده‌ی آن را بنوشید.

اسهال خونی

اگر دچار اسهال خونی شده‌اید از خوردن ترنجبین و تا آنجا که امکان دارد از خوردن غذا نیز پرهیز کنید. از خوراکی‌هایی که به درمان این بیماری کمک می‌کند بیشتر استفاده کنید. مانند گیلاس، آب لیمو، آب به، آب سیب سرخ، شاه توت، باقلا، لعاب برنج، دوغ غلیظ بی نمک، ماست شیرین و بدون نمک، ماست کیسه انداخته و بدون نمک، تباشیر هندی، شربت انجبار، شربت مورد، پوست انار، گِل ارمنی، گلنار فارسی، مازو، بلوط، جفت، قرص کهربا، فوفل.
به عنوان درمان هر روز ۳۰ گرم ریشه‌ی خطمی نیم کوب شده را در یک لیتر آب جوش دم کنید و آب صاف کرده‌ی آن را به مرور بنوشید.
* هسته‌های انگور را نرم بسایید و با عسل مخلوط و به مرور میل فرمایید.
* هر صبح، ظهر و شب یک قاشق غذاخوری اسفرزه را در نیم لیوان آب جوش بریزید و با نبات شیرین و میل کنید.
* تباشیر و کهربا از هرکدام ۱۰ گرم، گِل ارمنی و گِل مختوم از هرکدام ۲۰ گرم همه را نرم بسایید. با آب سیب درختی ترش مخلوط کنید و صبح، ظهر و شب هر بار نیم فنجان میل فرمایید.
* هر روز خون سیاوشان، ناردانه و انیسون از هرکدام ۵ گرم، بارهنگ ۱۰ گرم همه را نرم بسایید بعد با شربت آب لیمو مخلوط کنید و به مرور میل فرمایید.
* تخم مورد، حُضض، خون سیاوشان، کهربا، فوفل، بلوط و ریشه‌ی مرجان از هرکدام ۱۰ گرم، ریشه‌ی انجبار و گلنار فارسی از هرکدام ۲۰ گرم و گِل ارمنی ۳۰ گرم همه را نرم بسایید. صبح، ظهر و شب هر مرتبه یک قاشق شربت خوری از آن را کفلمه کنید.
* گلنار فارسی، گِل ارمنی، شاهدانج، پوست خشخاش، صمغ عربی و سماق همه را به نسبت مساوی مخلوط کنید، صبح، ظهر و شب هر مرتبه یک قاشق شربت خوری از آن را کفلمه کنید.
* سماق، اقاقیا، صمغ عربی و مازو از هرکدام ۵ گرم، گلنار فارسی ۱۰ گرم همه را نرم بسایید. آن را به ۱۲ قسمت مساوی تقسیم کنید. هر صبح، ظهر و شب هر بار یک قسمت از آن را کفلمه کنید.
* ریشه‌ی انجبار و کتیرا خوراکی از هرکدام ۵ گرم، گِل ارمنی، صمغ عربی، نشاسته و تخم کاهو از هرکدام ۱۰ گرم همه را نرم بسایید. روزی ۵ مرتبه هر بار یک قاشق از آن را کفلمه کنید.
* تخم شب بو ۵ گرم، تخم ترشک، تخم خرفه و تخم کتان از هرکدام ۱۰ گرم همه را بو دهید. اسفرزه، تخم مرو، گِل ارمنی، تباشیر هندی، صمغ عربی و کهربا از هرکدام ۵ گرم، نشاسته ۱۰ گرم همه را مخلوط و بسیار نرم بسایید. هر صبح، ظهر و شب هر بار یک قاشق از آن را با مقداری شربت مورد مخلوط و میل فرمایید.
* تخم خرفه، اسفرزه، تباشیر، تخم ختمی، تخم مرو، صمغ عربی و تکمه‌های گل محمدی از هرکدام ۵ گرم، بارهنگ و تخم ترشک از هرکدام ۱۰ گرم همه را مخلوط کنید و بو دهید. سپس با ۱۰ گرم گِل ارمنی نرم بکوبید. هر صبح، ظهر و شب یک قاشق از آن را همراه با آب بارهنگ یا آب خرفه بخورید.
* شاهدانج، گلنار، گِل ارمنی، سماق، کوکنار و صمغ عربی همه را به نسبت مساوی نرم بکوبید و صبح، ظهر و شب هر مرتبه یک قاشق از آن را کفلمه کنید.
* بلوط، حُضض، مازو، کهربا، ریشه‌ی مرجان، برگ مورد، خون سیاوشان و تخم مورد از هرکدام ۱۰ گرم، گلنار فارسی و ریشه‌ی انجبار از هرکدام ۲۰ گرم و گِل ارمنی ۳۰ گرم همه را مخلوط و نرم بسایید. صبح، ظهر و شب هر بار یک قاشق شربت خوری از آن را کفلمه کنید.
* تخم گشنیز را بو دهید، بعد بکوبید و بخورید.
* نشاسته‌ی بو داده را با روغن بادام شیرین و شکر مخلوط کنید و بخورید.
* پوست و تخم خشخاش را بکوبید و از آن قرص یا معجون بسازید. هر روز سه بار و هر مرتبه کمی بخورید.
* هر روز ۵ گرم پوست خشک خشخاش را بجوشانید و آب آن را بنوشید.
* سیب سرخ را ریز رنده کنید و با عسل مخلوط و بخورید.
* زرده‌ی تخم مرغ را در سرکه بپزید بعد با سماق، مویز و دانه‌های انگور مخلوط و بخورید.
* سیب ترش را کنار آتش بریان کنید و بخورید. یا در خمیر بگیرید و بپزید و بخورید.
* یک تکه آهن را در آتش سرخ کنید و سپس در مقداری دوغ بیندازید و آن دوغ را بخورید.
* بیست گرم ساقه‌های گلدار و خشک پونه‌ی کوهی را در یک لیتر آب جوش دم کنید و آب آن را بنوشید.
* پوست شاخه‌های انجیر را بجوشانید و آب آن را صاف و شیرین و میل کنید.
* دویست تا سیصد گرم ازگیل را بدون پوست به جای صبحانه بخورید.
* یک کیلو ازگیل را با شکر شربت کنید و چهار روز هر روز یک چهارم آن را بخورید.
* پانزده تا سی گرم برگ خشک درختچه‌ی زرشک را در نیم لیتر آب سرد بریزید و یک دقیقه بجوشانید بعد آب آن را با عسل شیرین کنید و روزی سه فنجان آن را بین غذاهای روزانه بخورید.
* یک قاشق چای خوری گل خشک نیلوفر آبی را در یک استکان آب جوش به مدت ۱۵ دقیقه دم کنید. آب آن را صاف کرده و بنوشید. روزی دو تا سه مرتبه تکرار کنید.
* فوفل، بهمن پیچ، پوست پسته، بلوط، مسطکی رومی، ریشه‌ی انجبار، تباشیر هندی و گلنار فارسی از هرکدام ۲ مثقال نرم کنید و روزی سه بار هر مرتبه یک قاشق مرباخوری از آن را با آب سرد میل کنید.
* گلنار فارسی و تباشیر هندی از هرکدام ۲ مثقال، نشاسته ۳ مثقال، صمغ عربی ۱ مثقال همه را نرم بکوبید و روزی سه بار هر مرتبه یک قاشق مرباخوری آن را با آب سرد بخورید.
* اسید تانیک ۳۰% سانتی، عصاره بلادن ۱% سانتی، عصاره اپیوم ۱% سانتی، کره‌ی کاکائو ۳ گرم برای هر یک عدد شیاف. هر چند عدد شیاف که لازم است بدین ترتیب تهیه شود و شبی یک عدد هنگام خواب از پشت استعمال کنید.
* اقاقیا، صندل سرخ و صندل سفید از هرکدام ۱۰ گرم، ریشه‌ی انجبار ۴۰ گرم همه را نرم بسایید و هر روز صبح، ظهر و شب هر مرتبه یک قاشق شربت خوری از آن را در دهان بریزید و با آب بخورید.

اسهال خونی همراه با عطش:

اگر اسهال خونی با عطش همراه باشد ضمن مراجعه به قسمت اسهال خونی در همین کتاب و مصرف داروهای مربوط به اسهال خونی باید هر بار مقداری تخم خرفه را بجوشانید و دائم به جای آب خوردن از آب آن استفاده کنید.

اسهال خونی همراه با صدا و گاز و نفخ:

اگر اسهال خونی با صدا کردن شکم و ایجاد گاز و نفخ باشد، گلنار فارسی، زیره‌ی سبز و سیاه، بلوط و تخم گشنیز را به نسبت مساوی مخلوط و روزی سه قاشق از آن را کفلمه کنید.
* بارهنگ، تخم مرو، تخم خرفه، تخم ترشک، تخم ختمی، اسفرزه، نشاسته، تباشیر هندی و صمغ عربی همه را به نسبت مساوی مخلوط کنید و بو دهید بعد با کمی گِل ارمنی مخلوط کنید و هر صبح، ظهر و شب هر مرتبه یک قاشق از آن را همراه با آب بارهنگ یا آب خرفه میل کنید.

اسهال طولانی و مزمن:

اگر مبتلا به اسهال شده‌اید و طولانی و مزمن شده است باید از خوراکی‌هایی که با این بیماری سازگار نیستند پرهیز کنید. مانند: قند، شکر، سرکه، گلاب، آب سرد، شیر، کره، روغن، گردو، فندق، آلو، آلوچه‌ی براقانی، تخم مرغ آب پز، سبزیجات خام، غذاهای مانده، انواع کنسرو، هم چنین باید از جماع و فکر کردن نیز پرهیز کنید.
به عنوان درمان ۲۰ گرم سعد کوفی را نرم بسایید و با ۲۰۰ گرم عسل مخلوط و هر صبح، ظهر و شب یک قاشق میل فرمایید.
* مقداری انیسون را بو دهید و با هم وزن آن ریشه‌ی انجبار مخلوط و بسایید. صبح، ظهر و شب هر مرتبه یک قاشق شربت خوری از آن را کفلمه کنید.
* مصطکی رومی، صمغ عربی، کوکنار، تخم گشنیز و ناردانه را به نسبت مساوی مخلوط و هر صبح، ظهر و شب یک قاشق چای خوری از آن را کفلمه کنید.
* هر روز اسفرزه یا تخم تره یا تخم ریحان را بو دهید و بخورید.
* زرده‌ی تخم مرغ را در سرکه بپزید و بخورید.
* چهارعدد بِه را قطعه قطعه کنید و در یک لیتر آب نیم ساعت بجوشانید و آب صاف کرده‌ی آن را به مرور بخورید.
* تخم گشنیز بو داده و تخم خرفه از هرکدام ۱۰ مثقال نرم کرده و روزی سه بار هر مرتبه یک قاشق مرباخوری آن را بخورید.
* بلوط، سماق، آرد سنجد، تخم مرو، تخم گشنیز بوداده، خرنوب، کُنار و عود هندی همه را نرم کنید و روزی سه مرتبه هر بار یک قاشق مرباخوری از آن را بخورید.
* یک عدد بِه را گود کنید و داخل آن مقداری جوز بویای کوبیده بریزید و درب آن را ببندید و کنار آتش آنقدر بپزید، تا رنگ آن تیره شود بعد بخورید.
* سماق را با تخم گشنیز مخلوط، بکوبید و بخورید.

اسهال و استفراغ

هنگامی که اسهال با استفراغ توأم باشد خاکشیر و تاج ریزی را با هم بجوشانید و آب صاف کرده‌ی آن را با نبات شیرین کنید و به مرور بنوشید.
* تاج ریزی را به تنهایی بجوشانید و به مرور آبش را بنوشید.
* خلال نارنج ساییده شده را با عسل مخلوط و روزی سه قاشق میل فرمایید.
* ۲۰ گرم تباشیر هندی را نرم بسایید و با یک لیتر عرق نعناع مخلوط و هر ۱۵ دقیقه یک فنجان بنوشید.
* گِل تباشیر، تباشیر قلمی، تباشیر صدفی و جوهر تباشیر از هرکدام ۵ گرم همه را نرم بسایید و با یک لیتر آب جوش یا عرق نعناع مخلوط و هر ساعت یک فنجان بنوشید.
* نعناع خشک ۱۰ گرم، هل شش نخود و تباشیر هندی ۵ گرم همه را بجوشانید و آب آن را به مرور بنوشید.

اسهال و استفراغ اطفال:

برای درمان اسهال و استفراغ اطفال باید روزانه به مقدار ۱۰ سانتی گرم نمک به شیر او اضافه کنید.
* روزی یک الی سه لیتر آب جوشیده‌ی سرد شده‌ای که در هر لیتر آن ۴ مثقال سرُم نمکی حل کرده باشید را به مرور به او بخورانید.

پی‌نوشت‌ها:

۱٫E.coli

منبع مقاله :
حاجی شریفی، احمد، (۱۳۹۵)، دائرهالمعارف گیاه درمانی ایران، تهران: انتشارات حافظ نوین، چاپ پانزدهم.